Tema: Religija kao cinilac u odredjenju srpskog kulturnog prostora

Religija kao cinilac u odredjenju srpskog kulturnog prostora


Jedan kratak istorijski pregled


Obnovljena Pećka patrijaršija, po teritorijama, bila je veća od Dušanovog carstva

Pojam "kulturni prostor" je veoma širok jer je sastavljen od mnoštva važnih i manje važnih činilaca, odnosno sastavnih delova koji ga određuju u njegovom potpunom smislu.

Kulturni prostor jednog naroda je promenljivog karaktera i sadržaja u istorijsko-geografskom smislu. Naime, on se mora prvenstveno vezivati za određeni istorijski trenutak i određenu geografsku teritoriju. To znači da su istorija i geografija među najvažnijim sastojcima u odre-đenju sadržaja njegovog kulturnog prostora. Kada kažem "istorija" podrazumevam civilizaciju tog naroda u određenom vremenu. A njegova civilizacija se može objasniti sa raznih gledišta pri čemu obavezno treba misliti na mnoštvo sastavnih delova dobijenih pomoću različitih naučnih disciplina, na primer arheologije, istorije, istorije umetnosti, filozofije, književnosti itd.

Jedan od važnijih činilaca, možda u samom vrhu prvoga reda, jeste religija. Pojam "religija" je, takođe, veoma kompleksnog karaktera a znači, osim ostalog, veru, objekte, duhovnu fizolofiju, umetnost itd. Upravo zbog ovakvog sastava činilaca, religija zauzima istaknuto mesto u razvoju ljudskog roda.


--II--


Mi živimo na vododelnici dva sveta, između dve kulture, Istoka i Zapada. Naša narodna duša poslata je u ovaj zagonetan svet , i rečeno joj je - živi na oštrici mača! Može li iko od nas bez opasnosti po sebe živeti na oštrici mača ...? S jedne strane dušu nam privlači metežni Zapad magnetskom težom svojom, a s druge - mami nas spokojni Istok tajanstvenom krasotom svojom. Pod poliranom korom Zapada tutnje vulkanske protivrečnosti, pod hrapavom korom Istoka šume bogočežnjive ponornice duha. I nas rastržu dva sveta. Kud ćemo ići: na Istok ili na Zapad?

Justin Popović

Religija kao cinilac u odredjenju srpskog kulturnog prostora


Falsifikati "vatikanske" škole

Kada se govori o religiji u srpskoj civilizaciji, uglavnom se misli o istočnom hrišćanstvu, odnosno pravoslavnom hrišćanstvu. Neki to još određenije imenuju kao svetosavlje što je netačno. Na nesreću, naša ranija istorija, ona istorija do Nemanjića, naučno je veoma slabo obrađena pa imamo osećaj kao da je to naša praistorija u pravom smislu reči. Međutim, to nije baš tako jer su odavno objavljena pojedina tvr-đenja o, uslovno rečeno, "srpskom starom veku" koja su pod uticajem "nordijske", odnosno "minhensko-vatikanske", istoriografske škole skrajnuta u drugi red. A srpski stari vek može da bude određena srpska civilizacija o kojoj danas znamo samo malo činjenica.

Učenje minhensko-vatikanske istoriografske škole, dolazak Slovena, a samim tim i Srba, na Balkan veže za 6. i 7. vek i krštavanja za 9. vek, pre konačnog prihvatanja hrišćanstva kao jedine religije. Međutim, postoje činjenice i da su Srbi prihvatili hrišćanstvo u apostolskim vremenima. To znači da se srpska civilizacija mora svrstati u korpus ranohrišćanskih. Posledica će biti sasvim drugačije saznanje o nacionalnoj istoriji.

Odavno je prihvaćena tvrdnja da su Srbi sve do 9. veka, do učenja svetih apostola Konstantina (Kirila) i Metodija i njihovih učenika, bili pagani i mnogobožci i da od tada počinje njihova hrišćanska istorija, iako istorijske činjenice govore drugačije.

Rimsko državno uređenje, grčka kultura i hrišćanska vera glavni su izvori razvoja vizantijske civilizacije. Državno-pravno uređenje je bilo osnov za administrativnu organizaciju Crkve. Ove dve organizacije su se vekovima preplitale sa primetnim suparništvom.

A Srbi su narod čija je civilizacija proistekla iz vizantij-ske a ne iz rimske. Osim geografskog nastajanja na teritorijama Vizantije, jedan od važnijih razloga utapanja Srbije u političku sferu, bila je jezička isključivost rimskog patrijarha u pitanju jezika. Rimski patrijarh prihvatao je isključivo aramejski, grčki i latinski jezik kao jezike propovedanja hrišćanstva, dok su na to pitanje carigradski patrijarsi imali popustljiviji odgovor. Brojne potonje razlike u verskoj nauci dovele su do odvajanja zapadnog od istočnog. Vremenom je na Istoku nastalo nekoliko crkvenih organizacija. Vizantijski pragmatizam ogledao se upravo u kompromisima na političkom a kasnije i na crkvenom planu koji su, slobodno se može tvrditi, osnova za stvaranja autokefalnih crkava.

Religija kao cinilac u odredjenju srpskog kulturnog prostora


Mutimir, Vasilije i Fotije

Istorijske prilike su pogo-dovale stvaranju novih država na vizantijskom Balkanu. Vladari su kroz miropomazanje dobijali priznanje verskih poglavara. A verski poglavari su tako, na specifičan način, sticali legitimnost pred carigradskim patrijarhom, jer su upravo od njega i dobijali potvrde o autokefaliji. Nacionalne crkvene organizacije, sa svojim sveštenstvom, ostale su u krilu vizantijske ekumene do njenog političkog kraja, do 1453. godine, a kasnije, uglavnom, ostajale verne tom duhu do dana današnjeg.

Iako su razna germanska plemena stvarala svoje države, nisu uspela da se otrgnu od vlasti rimskog patrijarha i njegovog primata. Crkveno priznanje novih država podrazumevalo je sticanje međunarodnog legitimiteta. Tako je nastala rimokatolička ekumena čija je istorija blisko povezana sa istorijom papstva. Ta ekumena je bila i osnov za nastajanje jednog kulturnog prostora koji se u novom veku, naročito od pojave protestantizma u Nemačkoj, rastavljao na više celina.

Krštavanje Srba veže se za period vladavine vizantijskog cara Iraklija (610-641) i misionare koji su dolazili iz Primorja. Kako je Balkan tada bio pod jurisdikcijom patrijarha iz Rima, znači da je Srbima propovedano na njima stranom jeziku. Naravno da je to jedan od važnijih razloga njihovog odbijanja.


--II--


Na nesreću, naša ranija istorija, ona pre Nemanjića, slabo je obrađena, pa se stiče utisak kao da je to neka naša "praistorija". Međutim, radi se o nečem drugom. Odavno objavljena tvrđenja i činjenice, pod uticajem istoriografa takozvane "minhensko-vatikan- ske" škole, skrajnuta su u drugi plan. Zato o srpskom starom veku znamo nedovoljno. Pa se i prihvatanje hrišćanstva vezuje za deveti vek, mada ima podataka da su Srbi prihvatili veru još u apostolskim vremenima, i da se srpska civilizacija mora svrstati među ranohrišćanske.

--II--

Drugo krštavanje Srba veže se za 879. godinu, odnosno za braću Konstantina i Metodija i njihhove učenike, u prvom redu svetih Klimenta i Nauma. To je vreme drugog patrijarhata Fotija, vladavine cara Vasilija I i srpskog kneza Mutimira (850-891).

Postoji i drugačije mišljenje: krštavanje se događalo nešto ranije, 874. godine.
Istorijska nauka još nije raščistila koji je pravi datum pa se obično navode oba. Postoje dokazi da je prva srpska episkopija osnovana između 872. i 876. godine sa sedištem u (najverovatnije) Rasu. Ova episkopija, stvorena na teritorijama srpske kneževine, bila je pod jurisdikcijom carigradskog patrijarha.

Propovedanje hrišćanstva obavljalo se na slovenskom/srpskom jeziku i knjigama nastalim u radionicama oko Soluna.

Bugarska arhiepiskopija je 927. godine, u vreme cara Borisa/Mihaila, uzdignuta na stepen patrijaršije, sa centrom u Velikom Preslavu. No, ona je trajala samo do 971, kada je, zbog vojnog poraza Bugarske od Vizantije, ponovo vraćena u organizaciju carigradskog patrijarha. Bez obzira na to, bugarski patrijarsi su i dalje postojali. Zna se da patrijarh (posle 990. ima titulu ohridskog patrijarha) bio Filip u vreme vlade cara Samuila (976-1014), pobunjenika protiv Vizantije. Propast Sa-muilovog carstva odrazio se i na Ohridsku patrijaršiju: ona je po naređenju vizantijskog cara Vasilija II Bugaroubice, vraćena na stepen arhiepiskopije i u krilo carigradske patrijaršije.

Religija kao cinilac u odredjenju srpskog kulturnog prostora


Četiri srpske kneževine

Još u 9. veku, na obalama Istočnog Jadrana, stvorene su nekolike srpske kneževine. One su se vremenom pomerale ka unutrašnjosti, ka centru Balkana. Te kneževine su: Neretljanska, Zahumska, Travunija, Duklja.

Duklja je bila srpska država, u početku kneževina a kasnije kraljevina, verovatno od 1067. godine. U administrativnom pogledu je pripadala rimskom patrijarhu ali nije bila autokefalna već autohtona arhiepiskopija (od 1089. godine) sa sedištem u Baru.

Bosna je bila srpska država. "Crkva bosanska" je neka vrsta jeresi u istočnom hrišćanstvu jer nije priznavala višu jurisdikciju, u ovom slučaju carigradsku i rimsku, ali ni svetovnu vlast. Nestala je nestankom države.

Pomeranje težišta zbivanja sa Primorja u unutrašnjost, od druge polovine 11. veka, dovelo je do stavaranja nove državne celine - Raške. Najznačajniji period Raške veže se za sinove velikog župana Zavide, od kojih je najvažniji Stefan Nemanja (1166-1196).

Nemanja je imao tri brata, svaki je vladao delom očevine. Kneza Miroslava koji je vldao Zahumljem, znamo i po "Miroslavljevom jevanđelju", veličanstvenom spomeniuku srpske kulture. Stracimir je upravljao oblastima oko Zapadne Morave. Tihomir je bio najstariji.

Stefan Nemanja je po rođenju kršten po rimokatoličkom obredu, u Ribnici, u Duklji, gde je njegov otac bio u izgnanstvu. Po povratku u Rašku, već je bio mladić, kršten je po pravoslavnom obredu, u crkvi Svetih apostola Petra i Pavla, kod Novog Pazara.

Po napuštanju prestola 1196. godine, Nemanja je primio monaški postrig i otišao najmlađem sinu, takođe monahu, Rastku/Savi u Svetu Goru. Za vlasti je podigao mnoge crkve i manastire a najpoznatiji su Studenica i Hilandar. NJegovim primerom išli su svi potonji članovi ove vladarske porodice do cara Uroša Nejakog. Nemanjići su zbog odnosa prema pravoslavlju nazvani svetorodnom dinastijom, svi vladari su proglašeni svecima osim cara Dušana. A Dušan je da bi ga krunisao njemu ravan po položaju u Crkvi, pripremio uzdizanje arhiepiskopa Joanikija u rang patrijarha a to znači uzdizanje i arhiepiskopije u patrijaršiju. Dušan je imao greh u ubistvu očevom i to mu nije oprošteno.

Nemanja je dao još jedan doprinos učvršćivanju pravoslavlja u srpskom narodu a to je čišćenje od bogumilske jeresi.

Sukobi među braćom, Vukanom i Stefanom, oko prevlasti, koji su kulminirali 1202. godine, doveli su do privremene ugarske okupacije Raške i organizovanja crkvene strukture podložne rimskom papi. Kako župan Vukan nije bio dorastao ulozi, povećavao se otpor kod Srba prema Ugarima i crkve-nim poslovima. Pomirenje među braćom zbilo se 1207. godine nad moštima očevim, koje je arhimandrit Sava, njihov brat, doneo u Rašku iz Hilandara..

Religija kao cinilac u odredjenju srpskog kulturnog prostora


Pomirenje nad očevim mirotočivim moštima

Četvrti krstaški rat započet je 1202. godine a završio se osvajanjem Carigrada i formiranjem Latinskog carstva, koje je trajalo od 1204. do 1261. godine. Stefanovo okretanje rimskom papi zarad otklanjanja nadolazeće opasnosti po državnu nezavisnost, imalo je kao posledicu dobijanje kraljevske krune iz Rima. Zauzvrat je obećao da će Rašku podvesti pod papinu crkvenu jurisdikciju. Papa je posredno krunisao Stefana 1217. godine vladarem "Srbije, Duklje, Travunije, Dalmacije i Zahumljem", a srpske oblasti u crkvenoj jurisdikciji potčinio srpskom barskom arhiepiskopu. Ovi događaji imali u i posledicu odlaska arhimandrita Save, brata Stefanova, u Nikeju, prestonicu ostatka Vizantije. Kako je usled spleta političkih okolnosti, kralj Stefan morao tražiti oslonca u Vizantiji, to je pogodovalo i radu Savinom u traženju crkvene samostalnosti od vizantijskog cara i patrijarha.


--II--

Papa je krunisao Stefana Prvovenčanog 1217, učinivši ga vladarom "Srbije, Duklje, Travu-nije, Dalmacije i Zahumlja", istovremeno srpske oblasti potčinivši jurisdikciji srpskog barskog arhiepiskopa. Stefanov brat, arhimandrit Sava, tada odlazi u Nikeju, koja je prestonica Vizantije, tačnije - ostatka Vizantije, odakle će, kad se političke okolnosti promene, doneti novu crkvenu organizaciju - svetosavlje.

--II--


Carsko i patrijarhovo dodeljivanje samostalnosti srpskoj crkvi 1219. godine, a to je značilo i slobodu u izboru jerarhije omogućilo je totalno odbacivanje crkvene organizacije zavisne od rimskog pape i zadržavanje u vizantijskom pravoslavlju i u duhovnom krilu Vizantije.

Arhiepiskop Sava je po dolasku u Srbiju stvarao novu crkvenu organizaciju. Od njega je u pravom smislu počela da živi Srpska pravoslavna crkva. Razvoj srpske države pod naslednicima, koje poznajemo kao dinastiju Nemanjića, njeno širenje ka jugu i zapadu Balkana, imalo je za posle-dicu i prihvatanje postojeće crkvene organizacije i njeno uklapanje u srpsku. Srpska pravoslavna crkva je tako pratila srpsku državu. To znači da je povlačenje države i naroda sa juga ka severu usled prodora Turaka, naročito posle bitaka na Marici 1371. i Kosovu 1389. godine, u suštini značilo i povlačenje crkvene organizacije, odnosno jerarhije.

Definitivna propast srpske despotovine 1459. godine i pad pod tursku vlast nisu bili i propast Srpske pravoslavne crkve. Pećka patrijaršija je i dalje postojala, ali ne za dugo. Posle smrti patrijarha Nikodima II u Smederevu 1453. godine, njegov naslednik je izabran tek 1456. godine. Posle smrti Arsenija II, nisu se birali patrijarsi sve do 1557. godine, kada je turski veliki vezir Mehmed paša Sokolović obnovio Srpsku patrijaršiju. Pre toga je svom bratu, na početku običnom monahu u manastiru Mileševi a nešto kasnije episkopu u Gruži, pomogao kod sultana da dobije hatišerif o obnavljanju Srpske pravoslavne crkve. (Vredi pomenuti da je nekoliko potonjih patrijarha bilo iz porodice Sokolovića).

Makarije je bio "patrijarh Srba, Bugara, pomorskih i severnih strana". Njegova jurisdikcija je bila na teritorijama većim od Dušanova carstva. Ova patrijaršija je omeđila duhovno srpski narod, omeđila njegov kulturni prostor za sledeće vekove.

U međuvremenu, sveštenici i monasi su ostajali u manastirima i delili sudbinu naroda. Promene turske politike prema hrišćanstvu odražavala se i na sudbinu sveštenika. U tom kontekstu treba posmatrati nekanonsko ukidanje Pećke patrijaršije 1766. godine i njeno obnav-ljanje pod novim imenom i na novim teritorijama.

Srpska pravoslavna crkva je živela svoj teški život pod turskom vlašću i delila sudbinu naroda. Seoba naroda ka zapadu ili u krajeve preko reka Save i Dunava, u Austriju i Ugarsku, označilo je početak drugog života Srpske pravoslavne crkve, u sasvim drugim okolnostima i uslovima, sa usponima i padovima. To je trajalo sve do oslobađanja pojedinih teritorija od turske vlasti, zapo-četog Srpskom revolucijom 1804. a završenog pobedonosno, 1912. godine, Prvim balkanskim ratom.

Religija kao cinilac u odredjenju srpskog kulturnog prostora



Srbi su narod čija je civilizacija proistekla iz vizantijske a ne iz rimske. Osim geografskog, tu je presudan bio još jedan činilac - pitanje liturgijskog jezika. Rim je prihvatao samo latinski, grčki i armejski, dok je Vizantija, pragmatično, po tom pitanju imala popustljivije odgovore... Stefan Nemanja po rođenju kršten je, u Ribnici, u Duklji, rimokatoličkim obredom, da bi kao mladić, pravoslavno kršten u hramu Svetih apostola Petra i Pavla, kod Novog Pazara.


Nastojanje i postojanje nekoliko srpskih pomesnih samostalnih crkava, sa povlasticama dobijenih od svetovnih vladara i autonomijama od crkvenih poglavara, nije razbilo srpski nacionalni korpus. Naprotiv, pravoslavlje je bilo vezivno tkivo u spoju generacija. Isto tako je bilo i osnovni faktor integrativnog nacionalnog osećanja, svesti o pripadanju istoj naciji. Pećka patrijaršija je organizacija koja je duhovno omeđila srpski narod a to znači i formirala srpski nacionalni i kulturni prostor.

Obnavljanje patrijaršije, ritualno 1920. godine u Beogradu i Sremskim Karlovcima, bilo je zbog potrebe okupljanja srpskog naroda u jednu državnu celinu, Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca - Kraljevinu Jugoslaviju.

Raspad komunističke Jugoslavije 1991. godine, doprineo je razbijanju srpskog naroda u više novonastalih država, neprijateljski nastrojenih prema njemu. Sudbina Srpske Krajine i zapadnog dela Srpske i napuštanje teritorija na kojima su Srbi obitavali vekovima, suzili su srpski prostor. Odlazak naroda imao je i posledicu nestajanje crkvene organizacije sa tih prostora. Druga posledica je nestajanje kulturnog prostora i njegovo poistovećivanje sa istorijom.

Religija kao cinilac u odredjenju srpskog kulturnog prostora


Otpadanje od pravoslavlja otpadanje od srpstva

Otpadanje od pravoslavlja trajalo je od propasti srednjovekovne države. Prvih stotinak godina turske vlasti doprineo je i odricanju od hrišćan-stva i prihvatanju islama. Vremenom je to dovelo do odnarođavanja. Nešto slično dešavalo se Srbima i u Mletačkoj Republici, Austriji i Ugarskoj, gde je rimokatolička propaganda, potpomognuta državom, pri-lično uspevala da realizuje svoje vekovne planove o unijaćenju i rimokatolizaciji pravoslavnih.

Srpsko pravoslavlje podrazumeva poštovanje osnovnih nacionalnih svetinja - slave, starosrpskog crkvenoslovenskog jezika u liturgiji, ćirilice kao jedinog pisma itd.

Odlazak Hrvata iz srpskog nacionalnog korpusa i uklapanje u tkivo rimokatolika, imalo je za posledicu i otimanje i prisvajanje civilizacijskih tekovina, na primer štokavsko-ijekavskog govora kao hrvatskog, mnogih narodnih pesama itd.

Nešto drugačije je sa religijom Dubrovčana i njihovom civilizacijom. NJihovo prvobitno kritsko poreklo i kasnije mešanje sa pripadnicima srpskog naroda koji su živeli u zaleđu doprineo je da nastane specifičan spoj kulture i religije, koja se mora ubrajati u našu civilizaciju, a to znači i u istorijski srpski kulturni prostor, bez obzira na njihovo rimokatoličanstvo i nasilno svr-stavanje u hrvatstvo.

Rimokatoličenje je imalo za cilj raspravoslavljenje i desrbizaciju. Isti slučaj je bio i sa islamizacijom. Danas je taj fenomen poznat kao "Bošnjaci". NJima je islam naj-važniji integrativni faktor, a narodom stvoreni su u komunističkoj Jugoslaviji, posle 1945. godine.

Do 1941. godine bilo je ljudi islamske vere koji su se smatrali Srbima, isto kao što je bilo onih koji su se smatrali Hrvatima. Ti slučajevi nisu postali pravilom. Proces islamizacije je završen ratom i raspadom SFR Jugoslavije, 1990-1995. godine.

Nacionalno odnarođavanje nije u suštini izdvajanje ili odlazak iz etnikuma. Međutim, ono je jednog momenta postalo završenim procesom i to je činjenica koja se ne može osporiti.

Otpadnici od pravoslavlja otpali su i od korpusa srpskog naroda.

Druga je stvar kada se postavi pitanje da li njihov odlazak znači i sužavanje srpskog kulturnog prostora.

U tom racionalnom sagledavanju, oslobođenom emocija, moraju se istorijske činjenice prihvatiti kao konačne: Bili smo veliki, danas smo mali!