Tema: Lirska narodna poezija

Lirska narodna poezija

SRPSKA USMENA LIRIKA


Srpsko usmeno stvaralaštvo predstavlja književnost za sebe, koja je u vremenima vladavine Osmanlija bila gotovo jedina vrsta književnosti koja je stvarana i nepatvoreni izraz narodnog bića. Ustaničke pobjede Srba na početku 19. vijeka proslavila je upravo narodna epska poezija, koja je u ovom periodu postala poznata i izvan okruženja u kojima je nastajala. Usmena lirska poezija, s druge strane , uglavnom je bila vezana za narodne običaje i obrede ili za ljubavne doživljaje i žalosti zbog izgubljenih ljubljenih i srodnika. Prvi koji je zabilježio u pisanoj formi veliki broj narodnih pjesama bio je Vuk Stefanović Karadžić, učesnik Prvog ustanka i čovjek iz naroda briljantnog uma.

Nakon Prvog i Drugog srpskog ustanka došlo je do koherentnijeg povezivanja srpskog naroda i njegovog otvaranja prema drugim zemljama. Oslobađanje od vijekovnog turskog ropstva na početku 19. vijeka i sticanje nezavisnosti države Srbije dovelo je do niza promjena u narodu. Na početku tih promjena u domenu književnosti i jezika stoji ličnost Vuka Stefanovića Karadžića, učesnika Prvog ustanka i čovjeka iz naroda briljantnog uma. Ustaničke pobjede proslavila je srpska narodna poezija, koja je u ovom periodu postala poznata i izvan okruženja u kojima je nastajala. Prvi koji je zabilježio u pisanoj formi veliki broj narodnih pjesama bio je upravo Vuk Karadžić i time je proširio njihovu popularnost i u druge evropske države.

U različitim vrstama folklornih umotvorina našli su se svi elementi narodnog života: društveno uređenje, materijalna kultura, etika i odnos prema drugim ljudima, patnja i bol, junaštva, borba za slobodu, stradanja, praznovanja i radosni događaji rođenja djece, vjenčanja itd. Uopšte, u istoriji čovječanstva kolektivni usmeni izraz jednog naciona imao je fundamentalni značaj za razvoj civilizacija, počevši od onih najstarijih, indijske, sumersko-vavilonske, grčke i drugih. Iz usmene književnosti razvila se i pisana sa pojavom prvih pisama, ali je nastavila i pored nje da postoji kao vrsta književnosti za sebe. Najopštija podjela usmene književnosti je na poeziju i prozu i to na osnovu njene funkcije i jezičke organizacije.


VUKOVI ZAPISI O NARODNOJ POEZIJI

Sakupivši veliki broj srpskih narodnih pjesama, Vuk Karadžić ih je u više navrata objavljivao i animirao i druge ljude da ih sakupljaju i bilježe, a uz izdanja ovih pjesama ostavljao i zabilješke o njihovom porijeklu, načinu izvođenja i starosti. Sve su naše narodne pjesme, pisao je Vuk, razdijeljene na pjesme junačke, koje ljudi pjevaju uz gusle, i na ženske, koje pjevaju ne samo žene i đevojke nego i muškarci, osobito momčad, i to najviše po dvoje u jedan glas. Ženske pjesme pjeva i jedno ili dvoje samo radi svoga razgovora, a junačke se pjesme najviše pjevaju da drugi slušaju; i zato se u pjevanju ženskih pjesama više gleda na pjevanje nego na pjesmu, a u pjevanju junačkijeh najviše na pjesmu. Pišući o ženskim pjesmama, Vuk je pod njima podrazumijevao mahom lirske pjesme, suptilnijih osjećanja i vezane za doživljaje prirode, obrede, običaje, za rodbinske ili ljubavne veze. Muške pjesme su junačke, epske pjesme koje su opijevale uglavnom bojeve i događaje iz života narodnih junaka, kraljeva i careva, i bile su kao i lirske pjevane od starina. Epska poezija nije karakteristična za sve narode, nego se javljaju samo kod nekih i to pod određenim okolnostima. Danas se svjetskom klasikom smatraju antički grčki epovi Ilijada i Odiseja, a od svih potonjih eposa mnogi kao najznačajnije izdvajaju srpske epske pjesme. Ove pjesme su po narodu najviše raznosili slijepci, putnici i hajduci. Slijepci radi prošnje idu jednako po svemu narodu, bilježi Vuk, od kuće do kuće, i pred svakom kućom ispjevaju po jednu pjesmu, pa onda ištu da im se udijeli, a đe ih ko ponudi onđe pjevaju i više; a o praznicima idu k manastirima i k crkvama na sabore i na panađure, pa pjevaju po čitav dan. Putniku, kad dođe u neku kuću na konak, obično uveče ponude gusle da pjeva uz njih, a u svratištima uz puteve, u hanovima i konacima, imaju gusle za iste svrhe. Hajduci pak zimi na jataku danju leže u potaji, a po svu noć piju i pjevaju uz gusle, i to najviše pjesme od hajduka. Od mjesta do mjesta zavisi koja će vrsta poezije biti dominantnija, muška ili ženska, a na sjeveru zemlje, u gradovima, pjevale su se kojekakve nove što prave kalfe trgovačke i učeni ljudi. Starost srpske narodne poezije nije utvrđena, ali je vjerovatno stara koliko i sam narod. Vuk je smatrao da ima sačuvanih starijih lirskih pjesama nego epskih. Najstarije epske datiraju iz doba Nemanjića, mada su vrlo rijetke one prije Kosovske bitke 1389. godine. Ženskih pjesama ima koje datiraju i prije više od hiljadu godina. Ja mislim da su Srblji, veli Vuk, i prije Kosova imali i junačkijeh pjesama od starine, no budući da je ona promjena tako silno udarila u narod da su gotovo sve zaboravili što je bilo donde, pa smo odande počeli nanovo pripovjedati i pjevati.


LIRSKA POEZIJA

Lirska narodna poezija uglavnom je vezana za narodne običaje i obrede ili za ljubavne doživljaje i žalosti zbog izgubljenih ljubljenih i srodnika. Nisu imale ujednačen broj stihova, a raznorodan je bio i spektar napjeva i melodija koji su ih pratili. Obredi uz koje su se pjevale ove pjesme su hrišćanskog porijekla i dio su proslavljanja praznika Đurđevdana, Preobraženja, Spasovdana i drugih. U samom njihovom izvođenju ipak ima ponešto i od pređašnjeg paganskog karaktera slovenskih naroda. Jedna od spasovskih pjesama glasi: Viša je gora od gore, /najviša Lovćen planina. /U njoj je trnje i grablje, /u njoj su sn'jezi i mrazi /u svako doba godišta; vilinski u njoj stanovi, /sveđ vile tance izvode. /Junak mi konja jezdaše, /predragu sreću iskaše. /Vile mi njega viđeše, /junaka staše dozivat: /''Ovamo svraćaj, junače! /Tvoja se sreća rodila, /sunčanom ždrakom povila, /mjesecom sjajnim gojila, /zv'jezdama sjajnim rosila''. Pjesme su se pjevale i povodom rođenja djece, tu su i svatovske pjesme, tužbalice i uspavanke, kao i pjesme pjevane uz rad. Čest motiv je žalost sestre za bratom, kao u pjesmi Najveća je žalost za bratom : Sunce zađe za Neven za goru, /junaci se iz mora izvoze. /Brojila ih mlada Đurđevica, /sve junake na broj izbrojila, /do tri njena dobra ne nabroji: /prvo dobro — Đurđa gospodara, /drugo dobro — ručnoga đevera, /treće dobro — brata rođenoga. /Za Đurđem je kosu odrezala, /za đeverom lice izgrdila, /a za bratom oči izvadila. /Kosu reže, kosa opet raste; /lice grdi, a lice izrasta; /ali oči ne mogu izrasti, /niti srce za bratom rođenim. Naziv i sadržaj ove pjesme imaju i realno utemeljenje u narodnom životu — ispitivanja na prostoru bivše SFRJ pokazala su da je u domenu porodičnog zločina bivalo različitih slučajeva ubistava, ali nikada nijedna sestra nije ubila svoga brata.


LJUBAVNE PJESME

Ljubavne pjesme čine najveći dio narodne lirike. Karakteriše ih raznolikost tema i motiva, koji su obično dat i u vidu kratke pričice. Pričica je samo osnova na koju se nadograđuje emotivna građa pjesme, zapravo osjećanje koje pjesnik hoće da indirektno opjeva. Kaže se u jednoj od njih: Što sam mlada da sam voda ladna, /ja bi' znala đe bi' izvirala — /kraj dućana Jove bazarđana; ne bi l' Jovi žeđa dodijala, /ne bi li se vodice napio, /ne bi l' mene u vodi popio, /ne bi' li mu na srce panula / i na srcu ranu načinila. I ljubavne pjesme se razlikuju od kraja do kraja, pa su tako za južnu Srbiju, recimo, karakteristične čulnije pjesme, za Bosnu pjesme sa dosta orijentalnih crta, a za većinu srpskih ljubavnih pjesama u ostalim krajevima čednost i stidljivost u iznošenju osjećanja i odnos prema ljubavi kao prema svetinji. U jednoj od najpoznatijih pjesama — Srpska djevojka — momak hoće da nagovori djevojku Milicu dugih trepavica da podigne pogled i pogleda ga u lice. Ali, iako okuplja kolo oko nje, iako se oblači nebo u tom trenutku i svi gledaju uvis da vide šta će se zbiti, Milica ne diže svoje trepavice, te joj on kaže: Oj Milice, naša drugarice, /il' si luda il' odviše mudra, /te sve gledaš u zelenu travu, /a ne gledaš s nama u oblake, đe se munje viju po oblaku?' /Al' govori Milica đevojka: ''Nit' sam luda, nit' odviše mudra, /nit' sam vila — da zbijam oblake, /već đevojka — da gledam preda se".

Anja Jeftić

SRPSKA NARODNA LIRIKA


Narodne pesme su — kako je rekao Vuk Karađžić — "razdijeljene na pjesme junačke, koje ljudi pjevaju uz gusle, i na ženske, koje pjevaju ne samo žene i đevojke nego i muškarci, osobito momčad, i to najviše po dvoje u jedan glas. Ženske pjesme pjeva i jedno ili dvoje samo radi svoga razgovora, a junačke se pjesme najviše pjevaju da drugi slušaju; i zato se u pjevanju ženski pjesama više gleda na pjevanje nego na pjesmu, a u pjevanju junačkije najviše na pjesmu". Sem toga, junačke ili epske pesme opevaju bojeve i druge "znatne događaje", dok ženske ili lirske slikaju pretežno obični, svakodnevni život; i epske pesme su ili u desetercu (deseteračke) ili u dugom stihu, od 14 do 16 slogova (bugarštice), dok su lirske pesme u raznolikim stihovima.

Nešto više o našim lirskim pesmama znamo tek od kraja XV veka. U narednim vekovima bilo je sve više — u pisanoj književnosti — ne samo vesti o njima nego i njihovih tekstova. Prvi ih je sistematski zapisivao i objavljivao Vuk Karadžić u prvoj polovini XIX veka. Posle toga naša narodna književnost uopšte i lirika posebno prestale su da postoje u svom klasičnom vidu.

Već 1823. godine zabeležio je Vuk Karadžić: "Ženske se pjesme danas slabo spjevavaju, osim što đevojke kadšto pripijevaju momčadma i momčad đevojkama." To znači da su se tada većinom pevale stare pesme i tamo gde je lirika bila najživlja, tj. "po donjim krajevima Srbije (oko Save i Dunava)" i "u Bosni po varošima". A u sremskim, banatskim i bačkim varošima — kako je Vuk zapisao iste godine — nisu se nikako ni pevale narodne lirske pesme, "nego kojekake nove", koje su pravili učeni ljudi i đaci i kalfe trgovačke". U toku, a naročito od polovine XIX veka — upoređo sa nestajanjem starinskih oblika života prodiranjem pismenosti — narodna lirika, ukoliko se nije gasiia, znatno se menjaia i deformisala.

Do XIX veka narodni život u suštini nije se menjao. U toku nekoliko vekova (IX — XV) pod domaćim feudalcima — kad je hrišćanska pismenost bila ograničena na sveštenstvo i plemstvo i kad je gradski život bio veoma nerazvijen — narod je umnogom sačuvao starinski (zemljoradnički i pastirski) način života i u vezi s tim mnoge elemente rodovskog društva i mnoge paganske običaje i shvatanja. Pod Turoima, od XV do početka XIX veka, kad su u gradovima sedeli samo tuđinci i kad su i mnogi sveštenici bili nepismeni, kod hrišćanske raje (kod pastira zemljoradnika) znatno je oživela rodovska organizacija (u zadruzi naročito) i s tim u vezi mitološka misao, koju je Marks označio kao rodno tlo usmenog stvaralaštva.

U toku te hiljade godina, kad se narodni život malo menjao, nije velike promene trpela ni narodna lirika: mnoge pesme (naročito one koje su bile u vezt sa obredom) prenošene su s kolena na koleno onakve kakve su bile u drevnosti ili nešto preinačene, a u skladu s njima nastajale su i mnoge nove. Među svima njima mnoge nisu zapisane nepovratno su izgubljene, a većina onih koje su do nas došle nosi snažan pečat perioda turske vladavine.

Po momentu i načinu pevanja, a katkad i po sadržini narodne lirske pesme dele se na razne vrste: ljubavne o ljubavi momka i devojke, roditelja i dece, braće i sestara, snahe i zaove, snahe i devera itd.), uspavanke (koje se pevaju deci kad se uspavljuju) i razne dečje pesme (koje se pevaju kad se deca cupkaju na kolenu i u vezi sa raznim dečjim igrama), svatovske pesme (koje se pevaju uoči svadbe, na dan svadbe i posle toga kod devojačke i momačke kuće i na putu), tužbalice (koje se improvizuju nad pokojnikom, na grobu, nad pokojnikovim haljinama i oružjem itd.), koledarske pesme (koje se pevaju o Božiću), kraljičke pesme (o Trojičinu danu) i druge pesme u vezi s raznim praznicima (božićne, lazaričke, đurđevske, spasovdanske), posleničke pesme (žetelačke, na prelu i o raznim drugim radovima), počašnice (ili pripevi uza zdravice), verske pesme (koje se dele na pesme o paganskim božanstviina, na pesme o hrišćanskim svecima i na slepačke pesme), igračke pesme (koje se pevaju u kolu), šaljlve i satirične pesme (u kojlma su ismejani nevoljni muževi, neprikladne devojke, punice varalice, zetovi smetenjaci, svekrve karačice, snahe svađalice, hvalisavci, lenjivci, starci, mladoženje i starice udavače) i rodoljubive pesme (koje su, kasnije, preuzele ulogu junačkih pesama i kao takve doživele veliku obnovu za vreme narodnooslobodilačke borbe).

Kad se naša narodna llrika posmatra kao celina, u njenoj sadržini jasno se razlikuju dva dela: prvi deo čini stvarni život sa malo sreće i sa mnogo patnje; drugi deo čini život za kojim se žudi i koji, najvećim delom, postoji samo u narodnoj fantaziji.

Mnoge pesme kazuju da je lakši i ugodniji život u onim prilikama bio moguć samo pre ženidbe i udadbe. Nevesta često žali za devovanjem — svojim carovanjem: "Car ti bijah dok đevojka bijah." Tada je ona bila kod majke i oca, među braćom i sestrama, bezbrižna i slobodna koliko se to onda moglo biti. Manje razloga nego ona ima muškarac da žali za svojim momačkim vremenom, ali ipak ima, jer je stekavši porodicu stekao i brige kako da je odbrani od nestašice, golotinje, bolesti. No i pre ženiđbe i udadbe život nije bio bez gorčine. Mladost je često vređana i ponižavana. Ona je htela da se vezuje prema stasu i obrazu, prema tome koliko je srcu drago, a roditelji su išli prema blagu, prema bogatom rodu, i, okoreli u svojoj nesreći i tražeći po svaku cenu izlaz iz bede, davali su lepotu za rugobu, mlado za staro, drago za nedrago. Sem toga, često, voljeni mladić morao je da ide u rat, na duže vreme, možda i da se ne vrati. Otuda su tužni rastanci jedan od najglavnijih motiva naše narodne ljubavne lirike.

A posle ženidbe i udadbe, najčešče, nastajali su odista mračni dani, naročito za nevestu. U stranoj sredini ona je uvek stavljana na tešku probu, izlagana najvećim naporima, a često je i zlostavljana. Ponajviše je trpela od svekrve, mnogo puta i od muža i jetrva, a ponajbolje je prolazila kod devera i zaova. Sem toga, često, ostavši bez muža, morala je sama da se stara o deci, da ih podiže "na preslicu i desnicu ruku". U našim lirskim pesmama najčešće — u ovakvom ili onakvom odnosu prema deci — pominje se majka, otac retko kad. To nije slučajno i nije samo zato što je majka bliža deci i što se ona više voli. Ne treba gubiiti iz vida da je to vreme borbe s Turcima, vreme čestih pogibija. Deca su, često, rano ostajala bez oca. Majka ih je sama podizala. Ima i takvih pesama koje govore o tome kako se mlada majka udovica preudaje, tuguje za decom i umire od žalosti. Te pesme imaju realnu osnovu. Ali je mnogo više takvih pesama u kojima je reč o majci koja živi pored dece, s mukom ih podiže i često ih gubi u opštim pomorima. Te pesme takođe imaju realnu osnovu. Kao što su očevi ginuli, i morija je često udarala na decu. Mnogo naselje u našoj zemlji moglo bi da kaže isto ono što u pesmi govori Sarajevo — da ga je "kuga pomorila, pomorila i staro i mlado, rastavila i milo i drago".

Koliko stege u kojima su se ljudi mučili i nekako živeli, isto toliko verno prikazana je i pobuna protiv skučenosti. Ta crta je karakteristična i veoma značajna. Kad govorimo o otpornom duhu našeg naroda u prošlosti, obično mislimo na junačke pesme, na megdane, na bitke. Međutim sasvim logično — taj otporni duh ispoljavao se i u sitnijim prilikama svakidašnjeg života. Mnogo puta kroz kletvu i podsmeh, a katkad i kroz gotovost da se radije umre nego primi neprihvatljiv život — kao, na primer, u pesmi Smrt Omera i Merime.

No pobuna protiv ružne stvarnosti dostiže vrhunac u stvaranju novog, lepšeg, punijeg, čovečnijeg života — u onim prilikama, najvećim delom, samo u uobrazilji. Nesrećni ljudi vole da ulepšavaju i zemlju i sebe. To je idealizacija naročite vrste. Ono što se želi, što tek treba da dođe, i ko zna kad, prikazano je tako kao da je već tu, kao da ga ljudi već imaju i uživaju u punoj meri. Sklonjeno je sve što je ružno i bedno, istaknuto je sve što je lepo i raskošno, sve što se da zamisliti. I kad čovek shvati stvarni značaj ovog nestvarnog sjaja u tami ljudskog života, onda su mu potpuno jasni i čisto mitološki motivi iz oblasti vilinskog carstva i čvrsto držani i svečano izvođeni obredi.

Ali nije samo u tome lepota naše narodne lirike. Njena je lepota i u snazi i kvalitetu emocija, i u jedrini i zvučnosti jezika, i u slikovitom, raznolikom i poletnom umetničkom izrazu.

Vojislav Đurić, Iz Pogovora "Ljubavne pesme"

O SRPSKOM NARODNOM PESNIŠTVU


III — LIRSKE NARODNE PESME

Lirsko i epsko narodno pesništvo srpsko ima tu zajedničku crtu da su i jedno i drugo postali u narodu, da je i u jednom i u drugom narodna duša srpska našla svoga izraza: i kao opšte čovečanska duša, istovetna svima narodima, i kao posebna srpska duša, različna u nečemu od drugih, — kao što je to slučaj sa dušom svakoga naroda. I u jednoj i u drugoj vrsti svoga pesništva, srpski narod iskazao je svoje poglede na svet i na život, svoj sud o onome što mu je vidljivo i dokučno, svoje misli i svoja osećanja o onome što mu je skriveno i nedokučno; obeležio je svoja shvatanja razlike između dobra i zla, između lepog i ružnog, izrazio svoje težnje, svoje radosti i svoje tuge života. Pa ipak, u te dve vrste svoga pesništva, on je to učinio na dva posebna načina, koji i postavljaju razliku koja među njima postoji.

Lirsko pesništvo narodno razlikuje se od epskog i po sadržini i po obliku. U pogledu sadržine, u prvome je narod izrazio pre svega svoja osećanja; u drugome, on je pre svega opevao svoje doživljaje, stvarne i umišljene. Lirsko pesništvo, prema tome, prisan je i neposredan izliv duševnoga osećanja narodnog; epsko pesništvo izraz je njegova sećanja i ponovnog duševnog proživljavanja svojih doživljaja. U pogledu oblika, kao što je sasvim prirodno, on se u prvome nije hteo odvajati od predmeta koji su, trenutno, izazivali ili stvarali raspoloženja pod kojima je ono postalo; u drugome, on je u njega unosio sve svoje stvaralačke pesničke moći, sva svojstva svoga uma i svoga duha. Lirsko pesništvo, prema tome, daje samo kratke, bez umovanja izražene ispovesti duše o njenim uzbuđenjima povodom raznih doživljaja, čak i onih najsitnijih i najličnijih; epsko pesništvo izlaže same događaje, ali obično samo one važnije i krupnije, one koji se ne tiču isključivo jedne ličnosti, već jedne veće, opšte celine, pa i čitavog naroda. Iz toga razloga, lirske pesme po obliku mnogo su nerazvijenije, kraće, ali zato mnogo raznovrsnije; epske pesme su razvijenije, duže, ponekad veoma duge, ali i oblikom mnogo jednolikije.

Lirskih narodnih pesama ima u vrlo velikom broju; u XIX veku, kada ih je najviše i skupljeno, iako nisu zabeležene sve, zabeleženo ih je na desetak hiljada; one još i danas žive na usnama narodnim: ne samo mnoge od onih starih, već i nove, koje se svakodnevno pojavljuju. — Kao što je broj njihov velik, tako je velika i njihova raznovrsnost, ne samo po obliku, već i po sadržini. Sve one potiču iz svakidašnjega života narodnog, i taj se život ogleda u njima u svima svojim vidovima, jer je ceo on "duboko protkan pesmom." Svuda odjekuje pesma: "i kraj ognjišta oko koga žene predu, i na potoku na kojem devojke rublje peru, i po proplancima po kojima su čobani isterali svoja stada, po njivama koje žeteoci žanju, u kolu gde seoska mladež igra, u planini kojom usamljen putnik putuje, o slavi, na svadbi, kraj detinje kolevke, kraj groba."

Te pesme pevaju većinom žene i devojke (ali neke i ljudi, osobito momčad); gotovo svaka lirska narodna pesma ima svoju melodiju (glas ili napev) kojom se peva; i te melodije vrlo su lepe, i takođe narodne u svojoj osnovi. Sa sadržinom pesme stoji u jakoj vezi, u isto vreme, i razmer kojim je pesma ispevana, i melodija kojom se ona peva. Stih njen nema jednu određenu dužinu, već je sastavljen, prema slučaju, iz većeg ili manjeg broja slogova (od pet do četrnaest; po čemu se i zovu: peterac, šesterac, sedmerac, osmerac, itd.) povezanih u dve, tri ili četiri stope. Mnoge narodne lirske pesme imaju pripeve, tj. dodatke od jedne ili od više reči, od jednoga ili od više slogova, koji najčešće nemaju nekog osobitog značenja.

Po sadržini lirske pesme mogu se podeliti u više vrsta, ali se neke od obeležajnih crta po kojima se one dele, javljaju ne samo kod pesama jedne određene vrste, već (iako u nejednakoj meri) i kod pesama drugih vrsta. Potrebno je, stoga, primetiti da se jedna i ista pesma često puta može staviti u dve, tri, pa i u više tih vrsta, kao i to da se ona stavlja u jednu ili drugu vrstu prema obeležajnoj crti koja je u njoj pretežna.

Kao najstarije po predmetu koji se u njima opeva, smatraju se pesme mitološke, koje potiču iz starih narodnih verovanja o vilama, o suncu i mesecu, o raznim prirodnim pojavama, kojima se pripisuju božanske ili natčovečanske osobine; tragovi tih verovanja nalaze se i u drugim lirskim pesmama, a vrlo često i u epskim; tih pesama nema mnogo, i ukoliko ih ima, u sadržinu njihovu uvukle su se i druge, novije pojedinosti, iz hrišćanskih verovanja ili iz dnevnoga života, tako da one danas imaju gotovo isključivo zabavno obeležje. — Posle njih dolaze pesme pobožne, koje su postale iz hrišćanskih verovanja i crkvenih predanja o Bogorodici, Hristu, apostolima, svetiteljima. U njima ima verskog osećanja, hrišćanske duševnosti, živopisnog slikanja Gospodnjih čuda, umišljenih bića i prizora; mnoge od njih pevaju slepi prosjaci po saborima, bogoradeći milostinju. - Isto se tako pevaju i pesme slepačke, u kojima slepci i slepice dirljivim izrazima izlažu svoje paćeništvo, ili zahvaljuju darodavcima za učinjenu milostinju. — Veoma su mnogobrojne pesme običajne, koje se pevaju uz razne narodne običaje zaostale iz starih vremena, i u vezi sa starim verovanjima o onome što nosi sreću i zdravlje, napredak u kući i u polju, i o onome što treba činiti da se nesreća otkloni; njih pevaju devojke ili mladići u izvesnim uobičajenim prilikama: uz časni post, o Đurđevu-dne (pesme đurđevske), o Spasovu-dne (pesme spasovske), o Trojicama (pesme kraljičke), o letnjoj suši (pesme dodolske i prporuške), o Božiću (pesme od kolede). — Još su mnogobrojnije pesme domaće, koje se pevaju o svetkovanju značajnih događaja domaćeg ili porodičnog života, u veselju ili žalosti, ili inače opevaju radosti ili tuge toga života; one se pevaju o božićnim praznicima (pesme božićne), o slavi ili krsnom imenu (pesme svečarske), uz čašu (pesme počašnice), o svadbi (pesme svatovske, koje su naročito lepe); u nekima od njih, i vrlo dirljivo, peva se ljubav porodična: materinska prema detetu, sestrinska prema bratu, tuga onih koji matere, brata ili sestre nemaju, naricanje nad izgubljenim bratom ili roditeljem (tužbalice); srpsko obeležje naročito je jako u ovim pesmama. — U velikom se broju nalaze i pesme ljubavne, nežne i sveže, nekad pune tuge i čežnje, nekad pune vedrine, veselosti, duha, pa i đavolstva, nekad istočnjački žalostive i strasne (muslimanske sevdalinke). — Veoma su lepe, iako manje brojem pesme posleničke, koje su vezane za poljske ratarske ili domaće radove, za čobanska zanimanja, za pojedine zanate; one se pevaju o žetvi ili berbi (pesme žetelačke i beračke), na prelima i selima, kod ovaca ili pri radu uopšte. — Veoma su značajne i veoma lepe pesme o prirodi, u kojima se ogleda razvijeno osećanje narodno prema prirodi i njenim lepotama: suncu, mesecu, zvezdama, nebu, vodi, planini, drveću, cveću, pticama; u lepim pesničkim slikama cela priroda živi i oseća sa čovekom kao razumno biće; tragovi i znaci te ljubavi prema prirodi nalaze se, u ostalom, u svekolikom lirskom pesništvu narodnom, pa, u manjoj meri, i u epskom. — U velikom broju poniču svakodnevno, ali se veoma brzo gube, pesme prigodne, u kojima narod daje izraza svome osećanju povodom znatnijih savremenih događaja, onih o kojima inače i naročito peva epsko pesništvo: može se uzeti da te pesme često puta prethode stvaranju većih, epskih pesama. — Isto se tako u obilju javljaju, i isto tako mnoge vrlo brzo zaboravljaju, pesme šaljive i podrugljive, u kojima se (obično na način pozajmljen iz ozbiljnih pesama) opevaju smešni događaji, izmišljeni ili stvarni, ili se ismevaju ili kude smešne ili ružne crte u pojedincima ili u celom narodu; ove su pesme pune duha i vedre šale, i pod vidom neozbiljne zabave sadrže vrlo često duboke narodne mudrosti; ponekad se u njima predmeti prenose na životinje, kao u basnama.

Lirske narodne pesme nejednake su starine. Ima ih koje su postale u najnovije vreme, a ima ih i koje su veoma stare, naročito među mitološkim i običajnim pesmama (kraljičke, dodolske). Već iz prvih pomena o postojanju narodnog pesništva u Srba, zabeleženih u XV i XVI veku, kao što je navedeno, vidi se da su neke vrste lirskih pesama (ljubavne, svatovske, tužbalice) postojale još tada, a jamačno i ranije; one su morale imati sličnosti sa onima koje su docnije zabeležene i koje poznajemo; dosadašnja književno-istorijska istraživanja još nisu u stanju da odrede tačnu vezu između toga starog pesništva i onoga poznijeg, i da sa pouzdanošću utvrde u koje se vreme počela razvijati svaka pojedina vrsta ovog poslednjeg.

Vojislav M. Jovanović
Predgovor knjizi Srpske narodne pesme. Antologija, Beograd, 1922. | Rastko

LIRSKA NARODNA PESMA


Lirska narodna pesma starija je od umetničke lirske pesme. U njoj su izražena osećanja darovitih pojedinaca, pogledi i shvatanja narodnog koletkiva, opisane životne situacije, predočena htenja i potrebe. Veoma bogata po broju pesama, narodna lirika je siromašna po tematici, jednostavna je po formi i izrazu. Osećanja se izražavaju posredno i u nagoveštajima, subjektivnost je manje prisutna. Međutim, po snazi osećanja, po bogatstvu stila i jezika, narodna lirika ima značajno mesto u razvitku književnosti. Ona je uticala na razvitak pisane poezije od humanizma i renesanse do romantizma. Narodna lirska pesma je nastala iz potrebe da se peva o nekoj životnoj situaciji, o osećanjima i raspoloženjima, željama i snovima, idealima i nadanjima. Osobenost svake lirske pesme je melodičnost (pevljivost), koja je doprinela njenom širenju i prenošenju, ali i spašavanju od zaborava. Česte su životne situacije u kojima se peva lirska pesma (sedeljke, slave, svadbe, mobe) i to je jedan od razloga da nastane veliki broj lirskih pesama, da se one dugo zadržavaju u pamćenju generacija i veoma brzo šire u druge krajeve. S obzriom na veliku "skalu osećanja i raspoloženja, na veliki broj životnih situacija u kojima se peva, nastao je veliki broj vrsta i podvrsta lirske narodne poezije: mitološke pesme, ljubavne pesme, običajne pesme (svatovske, počašnice ili zravice, uspavanke, tužbalice), posleničke pesme (pastirske, žetelačke pesme, pesme o vršidbi), obredne pesme (dodolske, krstonoške, kraljičke, koledarske, slavske), religiozne, porodične, šaljive.

MITOLOŠKE PESME spadaju u najstarije narodne lirske pesme. Javljaju se u periodu rodovske zajednice kada je čovek sve pojave u prirodi i životu objašnjavao mitološkim predstavama. Sve ono što se zbiva oko njega, a što je bilo neshvatljivo, čovek je objašnjavao poznatim činjenicama iz svakodnevnog života dajući pojavama u prirodi ljudski oblik i uvodeći ih u svakodnevni život ljudske zajednice. Najviše se peva o Suncu, Mesecu, vilama: pripisuju im ljudske osobine i stavljaju se u*različite situacije ljudskog življenja. Mitološka pesma izražava čovekovu želju da se umili silama koje ne može da dokuči i objasni i koje su za njega svemoćna božanstva. Kada hrišćanstvo potiskuje mnogobožačku religiju, potiskuje i čovekova verovanja u mitološkd bića, a samim tim i podsticaje za nastanak mitoloških pesama (Sunce se devojkom ženi, Dvije su se zv'jezde zavadile, Grad gradila bj'ela vila).

LJUBAVNA PESMA je stara koliko je staro i osećanje ljubavi prema osobi suprotnog pola. Kako je ljubav osnovno i najjače ljudsko osećanje, ova lirska vrsta je ne samo najstarija, nastala još u primitivnom društvu, nego je i najbrojnija, najraznovrsnija po tematici i najlepša po iskazanim osećanjima i melodiji. Narodna ljubavna pesma ima nekoliko motiva koji se ponavljaju iz pesme u pesmu: telesna lepota (posebna lepota žene), duševna lepota (Srpska devojka), izjavljivanje ljubavi, ljubavna čežnja (Paun pase), nesrećna ljubav, fatalnost ženske lepote. Ljubavna pesma je nastala u konkretnim okolnostima pa je zato izraz vremena, društvenih i porodičnih odnosa. Preplitanje motiva, karakteristično skoro za sve vrste narodne lirike, uočava se i u ljubavnim pesmama. Osećanje se iskazuje posredno i diskretno, u slikama, alegorijski. Nema čulnosti, ljubav je samo nagoveštena, samo se naslućuje. Ovde malo ima ljubavne sreće i radosti, više ima čežnje i tuge zbog rastanka, bola zbog neostvarene ljubavi. Jezik je jednostavan kao što jednostavno i kazivanje o ljubavi.

OBIČAJNE PESME opevaju svakodnevne životne situacije i tematski su vezane za određeni običaj uz koji se pevaju: svatovske (Kad polaze s devojkom), počašnice ili zdravice (Biserna brada), uspavanke (Spavaj, čedo, rodila te majka), tužbalice (Tužbalica jedne Risanke). Izražavaju najraznovrsnija osećanja — radost, ljubav, nežnost, tugu, bol. Veoma su stare po postanku pa se kroz njih mogu pratiti različiti običaji i promene do kojih je dolazilo u tim običajima tokom vremena.

POSLENIČKE PESME ili pesme o radu pevaju o čovekovom radu, različitim poslovima, osećanjima radosti koje izaziva rad i njegovi rezultati, mobama, nadmetanjima, teškom nadničarskom radu. Kako su nastajale u samom procesu rada, ove pesme na najbolji način ukazuju na razvitak sredstava za rad i smenjivanje pojedinih zanimanja tokom vremena. Ljudski rad se u početku svodio na tri osnovna zanimanja: zemljoradnju, stočarstvo i domaću radinost — pletenje i tkanje kao isključivo zanimanje žena i devojaka. Ovo tematsko siromaštvo odraz je skučenog života i nerazvijenosti proizvodnih sredstava, Kako se život bogatio novim zanimanjima, u posleničke pesme uzlazi nova tematika. Na osnovu dominantnih tema posleničkih pesama može se izvesti zaključak o njihovoj starosti. U ove pesme se često interpoliraju ljubavni motivi što je uslovljeno samom situacijom u kojoj nastaje i peva se poslenička pesma. Kako se sve više javlja imovinska nejednakost, posleničke pesme poprimaju socijalno obeležje. U posleničke pesme spadaju pastirske pesme (Prokleta da je devojka), žetelačke (Nadžnjeva se momak i devojka), pesme o vršidbi.

OBREDNE PESME nastale su u onom periodu društvenog razvitka kada je čovek pojave oko sebe tumačio voljom bogova. U težnji da umilostivi bogove, čovek je priređivao različite obredne rituale koji su uvek praćeni odgovarajućim pesmama. Tako su nastale dodolske pesme (Mi idemo preko sela), krstonoške, kraljičke, (Oj višnjo, višnjice), koledarske, slaveke pesme.

PORODIČNE PESME pevaju o, porodici i porodičnim odnosima. U njima se opevaju različite situacije iz porodičnog života: odnosi u porodici, ljubav majke prema sinu, ljubav brata prema sestri, sestrinska ljubav, položaj snahe u porodici, odnosi snahe i svekrve, snahe i zaove, snahe i devera. U njima je prikazan idiličan život u porodici, sloga i ljubav, uzajamno poštovanje, ali i sukobi, posebno težak položaj neveste u muževljevoj kući. Sestrinska ljubav je opevana kao najjača i najtoplija i to u najvećem broju pesama (Dvije seje brata ne imale). I roditeljska ljubav, posebno materinska, čest je motiv lirske narodne pesme (Mlad se Ivo na vojsku otpravlja). U ovim pesmama data je široka skala osećanja i raspoloženja: od radosti i ljubavi, do bola i mržnje.


STRUKTURA LIRSKE PESME

Lirska pesma se odlikuje specifičnom sadržinom, strukturom i kompozicijom. Njena sadržina je čisto osećanje, nosilac tog osećanja je lirski subjekt, on se iskazuje u prvom licu. U lirskoj pesmi nema radnje, nema fabule, nema likova koji bi bili nosioci radnje u razvoju, ili posrednici između sveta pesme i čitaoca: kazivanje u lirskoj pesmi je neposredno, subjektivno, emotivno obojeno.

Spoljašnju kompoziciju lirske pesme čine strofa, stih, polustih, akcenatska celina. Svaki od ovih elemenata ima određene karakteristike i specifična svojstva. Od raznovrsnosti i broja tih svojstava, zavisi ritam, zvučanje i značenje pesme. Sva ova svojstva proučava versifikacija.

Unutrašnju kompoziciju lirske pesme karakteriše tročlana motivska struktura:

I motiv — uvod, tema pesme, obraćanje;
II motiv — razvijanje teme novim detaljima;
III motiv — emotivni i misaoni zaključak, poenta, poruka.

Elementi (motivi) u drugom strukturnom elementu pesme mogu imati različit raspored i međusobni položaj:

a) naporedni raspored: nizanje detalja i elementarnih slika, koji stoje naporedo jedan prema drugome;
b) gradacijski raspored ide u dva smera:
— uzlazni smer: nizanje pojedinosti od slabijeg ka jačem, od apstraktnog ka konkretnom,
od manjeg ka većem;
— silazni smer: nizanje pojedinosti od jačeg ka slabijem, od konkretnog ka apstraktnom,
od većeg ka manjem;
v) kontrastni raspored koji ima nekoliko položaja:
— jedan detalj isključuje drugi (isključni položaj);
— jedna slika proizilazi iz druge (zaključni položaj);
— jedna sLika kontrastira drugoj (suprotni položaj).

Analiza pesme bavi se onim strukturnim elementima koji u određenoj pesmi. imaju značajnu umetničku funkciju.

Staniša Veličković | Interpretacije I


Izvor;riznicasrpska