Tema: Ponos Srpstva - Jelisaveta Nacic

JELISAVETA NAČIĆ




(Beograd, 31.12.1878 — Dubrovnik, 06.06.1955)


NAŠA PRVA ŽENA ARHITEKT I PRVA ŽENA U DRŽAVNOJ SLUŽBI SRBIJE


Srpski velikani umetnosti — Jelisaveta Načić


Prva nastava arhitekture u Srbiji počinje na Liceju 1841. godine, i to predmetom
Građanska arhitektura. Pet godina kasnije, biće osnovana i prva Inžinjerska škola
u Srbiji, koja je bila u rangu fakulteta i koja će vrlo brzo prestati sa radom.
Licej će, međutim, 1863. godine postati Tehnički fakultet, iako interesovanje
studenata neće naročito porasti. Za prvih pet godina, diplomiraće svega osamnaest
studenata. Konačno, 1896. Godine, Beograd će dobiti i Arhitektonski odsek na
Tehničkom fakultetu, a početkom dvadesetog veka i prve arhitekte školovane u
Srbiji. Jedna odnjih biće i prva žena arhitekta — Jelisaveta Načić.

Jelisaveta Načić je rodjena 31. decembra 1878. godine u porodici beogradskog
trgovca, kao jedno od najmlađe dece. Nakon položene mature, kao odličan đak,
Jelisaveta će se 1896. godine upisati na tek otvoreni Arhitektonski odsek Tehničkog
fakulteta. Ovakva odluka bila je pravi podvig za ženu u maloj Srbiji krajem
devetnaestog veka, kada je preovladavalo mišljenje da žena ne bi trebalo da radi
ili bi se u najboljem slučaju mogla školovati isključivo za učiteljski ili
nastavnički poziv.

No, odlučivši se za ovu vrstu studija, Jelisaveta Načić će, kao izuzetno vredan
đak, već 1900. godine, u svojoj dvadeset i drugoj godini, diplomirati. Iste godine
biće postavljena na mesto crtača u Ministarstvu Građevina. Položaju kaznog
činovnika bio joj je nedostupan. Naime, prema ondašnjim zakonima, ukazni činovnik
mogao je postati samo onaj ko bi odslužio vojni rok. Zato će Jelisaveta 1902.
godine položiti stručni ispit i postati jedan od arhitekata Beogradske opštine,
gde će vredno raditi sve do izbijanja Prvog svetskog rata.

Beograd je na prelazu devetnaestog u dvadeseti vek, zahvaljujući povoljnim
političkim i ekonomskim prilikama, menjao svoje obličje. 1887. i 1897. godine
doneti su stroži zakoni u vezi sa izgradnjom prestonice. Donet je i Građevinski
pravilnik za varoš Beograd i ustanovljena arhiva Građevinskog odbora Opštine grada
Beograda, delimično sačuvana i do danas. Ova arhiva će nam pružiti dragocenije
podatke o arhitekturi prestonice do 1914. Godine, kao i o njenim tvorcima.

Prve generacije školovanih arhitekata donose sa sobom i nove tendencije u stilskom
shvatanju arhitekture. 1900. godina sa sobom donosi francusku dekorativističku
arhitekturu kao direktan uticaj poslednje Pariske izložbe, jugendstil Minhena,
bečku secesiju… Pored toga, dolazi i do obnove srpsko-vizantijskog stila u
arhitekturi i njegove šire primene. Armirani beton, kao novi građevinski materijal,
poput Evropske arhitekture, zagospodariće i arhitekturom Beograda dvadesetog veka.
Jedan od nosilaca novih tendencija u arhitekturi, naprelazu dva veka bila je i
Jelisaveta Načić.

riznicasrpska

...

Njen prvi rad u Beogradskoj opštini bilo je izvođenje radova na uređenju Malog
Kalemegdana, i to prema projektu tada čuvenog arhitekte Dimitrija T. Leka. Velike,
dekorativne, kamene, barokne stepenice kojima se sa Savske Aleje silazilo u Parisku
ulicu, kao i ograda Savske aleje sa vazama na kamenim postamentima, stilizovanim
pod uticajem secesije — koja će biti porušena u Prvom svetskom ratu, delovi su
projekta uređenja Velikog Kalemegdana što je, pored projekta za uređenje Terazija,
još jedan od prvih arhitektonskih poduhvata Jelisavete Načić.

Međutim, kao njeno najveće delo za četrnaest godina stručnog rada u Beogradu,
ostaje školska zgrada u Ulici 7. jula broj 7, iz 1906. godine, u kojoj se danas
nalazi Osnovnaškola "Kralj Petar I". Na tom mestu se nekada nalazila čitaonica i
stara zgrada Osnovne škole. Zdanje je urbanistički dobro postavljeno i veoma dobro
proporcionisano.

Sastoji se od prizemlja i jednog sprata, sa prilično visokom atikom sa balustradama.
Zastupljeni su renesansni i barokni motivi — a čitava građevina je rešena akademski,
u eklektičnoj arhitekturi. Osnovni motiv građevine je bogato dekorisan ugaoni deo,
duboko zasečen, u kome je smeštena svečana sala sa glavnim ulazom. Na fasadi se
nalaze i portreti Vuka Karadzića i Dositeja Obradovića. 1923. godine, u ovoj zgradi
biće održana i prva košarkaška utakmica u Beogradu. Eklektična arhitektura na
klasičnim osnovama, akademski koncipirana, i dalje se nalazila na vlasti i ovo delo
Jelisavete Načić je u potpunosti u duhu toga vremena.

Jedan od njenih većih radova jeste i jedno delo iz oblasti sakralne arhitekture.
Pored osvojene treće nagrade na konkursu raspisanom za crkvu u Topoli, Jelisaveta
Načić će izgraditi za Beograd i projekat crkve Aleksandra Nevskog. Izgradnja ovog
objekta je započeta pred sam Balkanski rat. Međutim, rat je prekinuo izgradnju crkve
kod sokla i nakon rata, planove će prepraviti drugi arhitekta, te će crkva u
izmenjenom obliku biti dovršena tek 1930. godine. Delo iz opusa sakralnih objekata
prve žene arhitekte jeste i mala crkva u Štimlju na Kosovu.

Od javnih građevina, tačnije građevina iz oblasti bolničke arhitekture, Jelisaveta
Načić je projektovala i bolničku zgadu Prve bolnice za tuberkulozne bolesnike u
Srbiji. Bolnica je projektovana u okviru kompleksa bolnica na Zapadnom Vračaru.
Nažalost, oštećena u Prvom svetskom ratu, zgrada je odmah nakon rata i porušena.

...

...

Jelisaveta Načić se oprobala i u oblasti projektovanja stambene arhitekture.
Oprobala se, kako u projektovanju kolektivnih zgrada, tako i u projektovanju malih
porodičnih kuća. 1911. godine Opština je, prema njenim projektima, izgradila i prve
radničke stanove u dvospratnoj zgradi, u tada novoprosečenoj, a danas ulici Đure
Đakovića. Stanovi su, prema tadašnjim modernim principima, rešeni vrlo komforno i
funkcionalno, sa savremenim uslovima higijenskog stanovanja. Jednostavne fasade,
oživljene su naizmenično postavljenim trouglastim zabatima u visini krova. Ova
građevina postoji i danas.

Pored ovog zdanja, poznat je i još jedan projekat kolektivne stambene zgrade koji
je načinila Jelisaveta Načić. Reč je o kući Arse Drenovca, na uglu Kosovske i
Kondine ulice, koja je projektovana 1907. godine. Sastojala se od prizemlja i jednog
sprata, sa stanovima veoma spretno rešenim — sa dva glavna i dva sporedna stepeništa.
Motiv koji se nekoliko puta ponavlja na fasadi je zaobljeni ugao, iznad koga se
nalazi dekorativni nadzidak u ravni krova, sa okruglim prozorom, lučno završen.
Fasada je jednostavna, i, poput projekta "Škole kod Saborne crkve", eklektična sa
dekoracijom pod uticajem renesanse i baroka.

Pored svoje službe, Jelisaveta Načić se bavila i poslovima privatnog projektanta
za individualne stambene zgrade. Od porodičnih zgrada, trebalo bi naročito istaći
kuću Marka Markovića u Gospodar Jovanovoj 45a, iz 1904, i kuću Božidara Krstića u
ulici Đure Daničića 3, takođe iz 1904.godine. Obe građevine su prizemne, sa bogatom
plastičnom dekoracijom sa motivima renesanse. Što se kuće Zorke Arsenijević tiče,
u Lominoj 46, na ovom zdanju iz 1907. godine oseća se uticaj kasnijih vremena —
uglavnom secesije, sa floralnom dekorativnom plastikom.

Period od 1914. do 1916. godine, Jelisaveta Načić je posvetila radu na obnovi
oštećenih zgrada. No, jedna će dekorativna građevina projektovana 1913. godine,
Jelisavetu Načić koštati karijere. U pitanju je slavoluk, postavljen na Terazijama
u čast dočeka pobednika iz Balkanskih ratova, na čijem se jednom delu nalazio natpis
"Još ima neoslobođenih Srba". Prema predanju, zbog ove rečenice, Načićevu će
okupatori iz Prvog svetskog rata internirati u logor Nežider u Mađarskoj. U logoru
će upoznati internirca, velikog patriotu i intelektualca, profesora Luku Lukaija.

Njena aktivnost kao arhitekte zauvek je prekinuta. Nakon udaje za Lukaija, odlazi
u Skadar, gde mu pomaže u organizaciji gerilske oružane borbe za slobodnu Albaniju.
Posle propasti ove akcije, ona će sa Lukaijem otići u Dubrovnik, gde će se 1923.
trajno nastaniti. Kao politički emigrant, već vrlo slabog zdravlja, Lukai ubrzo
umire. Ostatak života, Jelisaveta Načić posvetiće vaspitanju deteta. Do 1955.
godine uživala je penziju koja joj je nakon Drugog svetskog rata dodeljena na
predlog Saveza Arhitekata Jugoslavije, kao znak priznanja za njen rad kao arhitekte
i rodoljuba. Umrla je 6. maja 1955. godine u Dubrovniku.

...

...

Glavne podatke o njenom životu sačuvao je Milan Minić, čuveni Beogradski arhitekta,
koji je lično poznavao.

Jelisaveta Načić, sama po sebi, predstavlja osobenost beogradske istorije arhitekture.
Bila je to prva žena koja je, diplomiravši na Tehničkom fakultetu, prokrčila put
mnogim kasnijim generacijama žena graditelja. Ona je ujedno i prva žena graditelj
starog Beograda koja je radila na ulepšavanju, tada još malog grada, prestonice
Srpske države. Put afirmacije arhitekture kao profesije u kojoj svoje mesto mogu
pronaći i žene, bio je težak i trnovit, a sve zahvaljujući mnogobrojnim predrasudama
jednog konzervativnog društva sa početka dvadesetog veka, u kome je živela. Ipak,
Jelisaveta Načić će uspeti da izvojuje sebi mesto priznatog i cenjenog stručnjaka
i svojim delima utisne snažan autorski pečat i prepoznatljiv osobeni izraz.

Jelisaveta Načić, pionir ženske arhitekture bila je i učesnik stručnih udruženja i
manifestacija, kakva je, recimo, bila izložba umetnica Male Antante u paviljonu
"Cvijete Zuzorić" 1938.godine. Ova izložba naići će na veliki odjek i u Ljubljani
i Zagrebu, ali i u Bukureštu, Klužu, Pragu, Bratislavi i Brnu. Od toga vremena
žene će u sve većem broju dolaziti na značajne dužnosti u mnogim stručnim
institucijama, ministarstvima, opštinama, tehničkim službama, projektantskim biroima,
ili će asistirati čuvenim srpskim graditeljima toga doba. Sve to bila je zasluga
velikog arhitekte i jednog od graditelja Beograda — Jelisavete Načić.

Seminarski rad iz istorije arhitekture
JELISAVETA NAČIĆ — ŽIVOT I DELO

Profesor Aleksandar Kadijević Katarina Marković IU 940067

riznicasrpska