Tema: Iz istorije Sumadije

Iz istorije Sumadije


Hajdučija kao prvi srpski pokret otpora

-nastavak

Na glavnim putevima turci su morali da drže stalne straže, mada im ponekad ni gradovi nisu bili bezbedni, pošto su hajduci znali da osvoje takva utvrđenja kakva su bili Nikopolj, Ruščuk, ili Vršac.

Posle mohačke bitke 1526. godine, u vreme kad je Imperija bila u naponu snage, bosanski hajduci koje je predvodio hrambaša Deliradić napadali su bez pardona silnu Husrefbegovu vojsku.

Takođe je zabeležno da su hajduci 1532. godine u blizini Jagodine napadali vojsku Sulejmana Veličanstvenog koja je bila ogromna sila, uostalom, išla je dva osvaja Beč. Hajduka je bilo u svim krajevima i svim zemljama u kojima su živeli Srbi. Krajem sedamnaestog veka pojavila se nada: Turci su poraženi kod Beča, hajduci su digli narod na ustanak, borba je bila ogorčena i herojska, narod na čelu s hajducima borio se lavovski. Na žalost, austrijska vojska kojoj su se ustanici pridružili pretrpela je težak poraz od, videli smo, udružene tatarsko-turske vojske. zverstva koja su počeli da čine ovi Azijati po Srbiji bila su užasna, mogu se porediti samo sa japanskim i ustaškim zverstvima u ovom veku, i narod je morao, izbezumljen od straha, da preduzme pravi egzodus - seobu naroda, da se izmesti na sever, preko Save i Dunava. Carigradski drum je bio posut leševima, jer ta masovna seoba se sporo kretala, a brzi tatarski konjanici su ih sustizali. Srbija je tek tada ostala potpuno poražena, istrebljena, spaljena. Ono malo ljudi što je ostalo mogao je spasti samo oanj nadljudski duh Dojčinov koji je tada naš narod pronašao u sebi. I - opstao je. Zahvaljujući samo tome - duhovnoj snazi. Sačekao je svoj istorijski trenutak i ponovo započeo borbu.

Na drugim stranama, pak, borba se nastavljala. Boka Kotorska je bila prava hajdučka država u drugoj polovini sedamnaestog veka. Boreći se na strani Mletačke republike ovi crnogorsko-hercegovački hajduci su pokazivali neviđenu hrabrost i junaštvo u borbama protiv Turaka čak i na moru. Oni su npadali i tukli Turke i na sveru sve do Sarajeva. Sa jednim bosanskim pašom su se čak ismevali, ubijajući mu stražare ispred šatora ili odvodeći konje celoj vojsci.

Ko su Šumadinci?

Stigli iz okoline Skadra


Ako se ima u vidu stanovništvo poreklom od Prizrena (Metohija), onda je u Lepenici svaka četrdeset i peta porodica otuda doseljena, i njima pripada svaka dvadeset i sedma kuća, što znači da su porodice iz Metohije ranije doseljene, kada su se tako namnožile po broju kuća. Ovo potvrđuje Cvijićevo zapažanje da kosovsko-metohijska struja spada u najstarije migracione struje.
Badnjevac su, na primer, osnovali, posle Velike seobe 1690. godine doseljenici sa Kosova - Babići, doseljeni iz Ibarskog Kolašina, Božići (čiji su ogranci u Botunju, Guberevcu, Donjim Jarušicama i Čumiću), Karići (od kojih su Baltići), Petrovići (od kojih su se razgranali Milovanovići, zvani Karapatići, Pantići, Milanovići i Milivojevići) - svi došli iz Studenice na Kosovu (verovatnije iz sela Studenice u okolini Đurakovca u Metohiji), kao i Savići i Marijići, koji su u isto vreme došli iz Kosovske Mitrovice. Zapravo, ovi rodovi su se po dolasku sa Kosova i iz Metohije prvo nastanili u Resniku, odakle su prešli u Badnjevac. Zato nimalo nije slučajno što je u vreme njihovog doseljavanja pop u Kragujevcu Radosav Jovanović, poreklom iz sela Tihnića u Metohiji.
Oko 1735. godine je u Kragujevcu protopop Vule Đorđević, poreklom iz sela Vlasojevića kod Skadra. Srbi ni danas nisu iščezli u okolini Skadra, koja je u srednjem veku bila naša, što potvrđuje i savremena toponimija u tom predelu, gde je očuvano mnogo srpskih naziva. Nesumnjivo, kragujevački protopop Vule pripada tom soju doseljenika, pri čemu treba imati u vidu da su u okolini Skadarskog jezera neko vreme prebivali i preci Karađorđevi, a po jednoj verziji i preci Karađorđevog buljukbaše Petra Jokića Topolca.
Staze kojima se srpsko stanovništvo stolećima kretalo u svojim prinudnim ili voljnim preseljavanjima bile su uglavnom ustaljene. Kao i neka odredišta na njima, odakle se, dalje, reka doseljenika slivala ka novom zavičaju. Jedno od najvažnijih odredišta pri naseljavanju u Šumadiju je bio Vitanovac. U njemu su se zbirali doseljenici iz više srpskih predela.
Dovde su, spojivši se u dolini Ibra, najviše dopirali begunci i nevoljnici takozvane kosovsko-metohijske selidbene struje, dolazeći od Peći, s Kosova i iz Ibarskog Kolašina. Ova selidbena struja je, kako je Jovan Cvijić ustanovio, jedna od najranijih - pokrenuta je krajem XIV veka, uzrokovana kosovskom pogibijom, i, evo, na žalost bez prekida, nastavljena je do naših dana. U donjem toku Ibra je na ovaj putni pravac izlazila i najjača selidbena struja, nazvana dinarskom, u kojoj se nalazilo stanovništvo Stare Srbije i dinarskog pobrđa - Crne Gore, Hercegovine, Starog Vlaha, Sjeničko-pešterske visoravni i Dragačeva. Na ovom pravcu je Sjeničko-pešterska visoravan bila etapna stanica, gde se pokrenuto stanovništvo zadržavalo kraće ili duže vreme, nastavljajući odatle seobu u potrazi za boljim uslovima života.
Mesto gde su ove struje prelazile na tle Šumadije je vekovima bilo selo Vitanovac, odakle su dolinom Gruže i preko prevoja Rudničke planine išle ka niskoj Šumadiji.

Šumadinci, nekoliko podataka o njihovom poreklu


ZEMLJA DOSELJENIKA

Šume su ovde bile takve, da se "danima moglo ići a da se sunce ne vidi", napisao je Lamartin, 1833. A Švajger je, 1577. putujući Šumadijom napisao kako je "od Kolara putovao predelom pustim, retko naseljenim i rđavo obrađenim, gde u tri dana jedva da je video ne više od pet rđavih seoca."

Pod Šumadincima podrazumevamo stanovništvo Severne Srbije koje živi između Morave na istoku, Kolubare na zapadu i planina Crnoga Vrha, Kotlenika i Rudnika na jugoistoku, jugu i jugozapadu. Stanovništvo u ovim granicama narod označava i naziva Šumadincima.
Šumadija je ime dobila po gustim i neprohodnim šumama kojima je bila pokrivena naročito u 16 i 17 veku. Ove su se šume održale i docnije, sve do prvih desetina 19 veka; o njima ima pomena u literaturi i u narodnom predanju. Brokijer, koji je u prvim desetinama 15 veka prošao kroz Srbiju, na putu od Palanke do Beograda je "prolazio kroz vrlo velike šume". U doba vlade kneza Miloša sva je Srbija bila pokrivena gustim šumama, kroz koje "gdešto ni pešak nikud nije mogao proći, a toli konjanik". Godine 1833 je Lamartin bio u Srbiji i njemu se činilo "kao da je bio u sred šuma Severne Amerike". U jaseničkim selima se održalo predanje, "da je svuda bila pustahija šuma, i da su doseljenici pozivali rođake da dođu i zauzmu zemlje koliko hoće"... "Šuma se morala godinama krčiti i paliti"... "bila je tako neprohodna, da se danima kroz nju moglo ići a da se sunce ne vidi". Po predelu je i stanovništvo dobilo ime.


Do pada Despotovine Šumadija je bila razvijen i bogat kraj


U Šumadiji su se od kraja prve polovine 15 pa do prvih desetina 19 veka odigravali istorijski događaji, koji su bili od velikog značaja naročito za njena naselja i za njeno stanovništvo.
Do pada despotovine (1459) Šumadija je bila napredan, bogat i dobro naseljen predeo. To naročito ističu putnici koji su u to doba prolazili kroz Šumadiju. A da je tako bilo potvrđuju mnogi topografski nazivi koji su se i do danas očuvali i koji ukazuju na stara naselja, na crkve i manastire ("Selište", "Crkvine", "Manastirine", "Kućerine", "Podrumine", "Varoševo" itd.), zatim stara groblja i drugi tragovi.
Posle pada despotovine prilike su se izmenile. Najezda Turaka kao i događaji koji su se odigravali u Šumadiji sve do prvih desetina 19. veka bili su uzrok kretanju šumadijskog stanovništva. Uklanjajući se ispred Turaka, ono je napuštalo ognjišta: skrivalo se po zbegovima u planinama i gudurama ili je odlazilo na razne strane. Naselja je nestajalo, rušene su crkve i manastiri i stanovništva je bilo sve manje. Jedan putnik (Gerlah) opisujući put od Batočine do Palanke kaže: "da nije našao ni traga od naselja i kulture, svuda vlada pustoš, ni jedno parče zemlje nije obrađeno, nema ni jednog sela".
Pavle Bakić, poznata istorijska ličnost, koji je na Venčacu imao dvore, između 1515 i 1522 godine je "sa mnogim narodom prešao u Ugarsku". Švajger, koji je kroz Srbiju prošao 1577 god., između ostaloga kaže, da je od Kolara putovao "pustim predelom, retko naseljenim i rđavo obrađenim, da u tri dana nije video više od pet rđavih seoca".
U grupama ili pojedinačno šumadijski su rodovi napuštali zavičaj i odlazili na razne strane: "preko" - Srem, Banat, Bačku i Slavoniju - u Bosnu i u druge krajeve. Ovo je prebegavanje trajalo do pred kraj 18 veka pa ga je bilo i docnije, posle 1813 godine. Za vreme austro-turskih ratova (1788 god.) je stanovništvo šumadiskih sela Koraćice, Nemenikuća i Rogače prešlo "preko". Među njima je bio Milovan Vidaković i on, opisujući taj put, između ostalog kaže: "gledimo na sela kroz koja i pored kojih smo prolazili, sva već u travi obrasla, nigde nikoga u njima nema, sve je to otišlo bilo; vinogradi, vrtovi, stanovi, sve je to pusto i u korovu leži". Prebegavanja je bilo i posle 1813 god. Roditelji poznatog prosvetnog dobrotvora, Ilije Milosavljevića-Kolarca, su sa "ostalim seljacima" 1813 godine prebegli "preko", da bi se sklonili ispred turske vojske. Kod Orašca su prešli Dunav i nastanili se u Crepaji, odakle su se docnije povratili na svoja ognjišta".


Cvijić ističe kod Šumadinaca "njihov zdrav razum, meru, smisao za stvarno". I znaju dobro da procenjuju događaje, "pravilno i bez srdžbe", a odlikuju se i "osećanjem mere". "Druževnost je vrlo jasna osobina Šumadinaca", zapaža Cvijić, i navodi kako "nigde ne postoji više žive iskrenosti i sklonosti za ismejavanjem" a demokratska osećanja su "naročito razvijena".

Vrhunac doseljavanja u Karađorđevo vreme

Pored iseljavanja bilo je i doseljavanja stanovništva. Doseljavanje je bilo jače ili slabije, što je zavisilo od prilika koje su u Šumadiji vladale. Ali posle austro-turskih ratova, posle poznate Kočine krajine, kada je u Šumadiji nastalo snošljivije stanje, sve je veći priliv doseljenika, oni u Šumadiju dolaze u sve većem broju, i maksimum njihova naseljavanja je posle Karađorđevog ustanka (1804 god.). Prvih desetina 19 veka Šumadija je dobila najviše stanovništva: oslobođena, plodna i dotle slabo naseljena, ona je privlačila doseljenike.
Kada pregledamo podatke o poreklu šumadiskog stanovništva, videćemo da među njima ima vrlo malo starinaca. U šumadiskim oblastima: Kačeru, Gruži, Lepenici, Kragujevačkoj Jasenici, Smederevskom Podunavlju i Jasenici, Kosmaju i u selima okoline Beograda ispitano je poreklo 8894 roda sa 52.475 kuća. Od ovog broja su samo 464 roda sa 3603 kuće starinci, toliko gotovo ima i stanovnika nepoznatog porekla (470 rodova sa 2464 kuća), a sve ostalo šumadisko stanovništvo je doseljeno i doseljeničkih rodova ima 7960 sa 46.408 kuća. Šumadiju su naselili doseljenici skoro iz svih krajeva današnje naše kraljevine, ali ih najviše ima iz dinarskih oblasti, t.j. iz Crne Gore, Bosne i Hercegovine, od Sjenice i Novog Pazara, iz Kolašina, od Pešteri i Bihora, iz Dalmacije, Like i ostalih dinarskih krajeva. U manjem ih broju ima sa Kosova, iz Metohije i ostalih južnoslovenskih krajeva.
Nemogućno je na ovome mestu govoriti detaljno o uzrocima koji su nagonili stanovništvo na seobe, i zbog toga ćemo, da bi se bar unekoliko imala slika o tome, navesti nekoliko primera.


Karađorđevi su pretci napustili zavičaj najverovatnije početkom 18 veka. Po jednom predanju, koje je zabeležio M. Vukićević, Karađorđev je deda došao iz Vasojevića, a po drugom mu je starina iz sela Doljana, nedaleko od Podgorice. Česti bojevi između Kuča i podgoričkih Turaka i nasilja koja su Turci činili čestim ispadima iz Podgorice, nagnali su doljansko stanovništvo da se raseli. Jedni se nasele u Vranj blizu Mataguža (severno od Skadarskog Jezera) i među njima je bila Karađorđeva porodica. Ima predanje, da su Karađorđevi pretci živeli u selu Mačetovu (prizrenskom) odakle su prebegli u Beogradski pašaluk između 1737-39 godine. Predanje veli, da je Karađorđev otac pobio neke Turke zulumćare, koji su činili mnoga zla Srbima, pa je zbog toga morao da se seli. Po predanju je Karađorđev deda imao četiri brata, od kojih je jedan ostao u Vasojevićima, drugi se zadržao na putu, u selu Biosci (srez zlatiborski), a ostali su došli u Šumadiju. Karađorđev se deda nastani u Viševcu (srez lepenički), jedan njegov brat u Mramorcu a drugi u Bašinu (srez jasenički). Prilikom ispitivanja u Jasenici naišli smo na porodice: Kuzmiće u Mramorcu, Starčeviće u Bašinu i Marinkoviće u Cerovcu; svi slave Sv. Klimenta, poreklom su iz sela Vranja (oni kažu "Vran"), odakle su došli u selo Mačetovo, pa u Šumadiju.
U smederevskom selu Glibovcu ima oko desetak kuća Đokića koji slave Sv. Nikolu, a potomci su brata Stanoja Glavaša. Otac Glavašev, Dimitrije, zbog turskih zuluma je prebegao iz okoline Debra i na putu se zadržavao u nekoliko mesta. Oko tri godine je probavio u jednom selu u okolini Kruševca, gde mu pomru deca. Zbog toga je napustio ovo selo i dođe u Glibovac, gde su mu rođeni sinovi Stanoje i Đoka i kći Stana. Od Stanoja nema potomaka a od Đoke su današnji Đokići. U jaseničkom selu Orašcu, inače poznatom iz Prvog ustanka, ima oko 60 kuća Marićevića (danas imaju i druga prezimena). NJihovi su pretci starinom iz Rovca (Crnogorska Brda), odakle su došli pre Prvog ustanka. Po mestu, iz koga su došli, i danas se jedan kraj sela zove Rovački Kraj. Od ove je porodice bio i knez Teodosije, poznata ličnost iz Ustanka. U selu Kusatku ima dve kuće Đakovića, potomaka Miloja Đaka, koji su starinom sa Kosova. U selu Bukoviku ima 15 kuća Popovića, čiji je predak, kaluđer Pahomije, došao iz Hercegovine. Od ove su porodice iz istorije poznati bukovički prota Atanasije i Lazar Arsenijević-Batalaka. U kosmajskim selima Nemenikućama, Rajkovcu, Rogači, Koraćici, Ropočevu i Vrbici, kao i u kolubarskom selu Vračevićima ima priličan broj kuća Žujovića. Oni su starinom iz Korita (između Pešteri i Sjenice), odakle su njihovi stari krenuli za vreme ratova na Novom Pazaru. U matici su bili bogati, imali su mnogo stoke, kuća, vodenica, stanova i zemlje. Priča se da ih je bilo "četrdeset pušaka", a zavičaj su morali napustiti što su se zamerili Turcima. Kad su došli u Šumadiju, rasturili su se po kragujevačkom i beogradskom a neki su otišli u valjevski okrug. Naši su se Žujovići sklonili u planini Ješevcu, u Gruži, gde su ostali do 1826 i na Ješevcu su imali mnogo stoke i bili poznati kao stočari. NJihovi susedi iz sela Grabovca i Borča tužili su ih knezu Milošu, žaleći se "da ne mogu živeti od ovih došljaka, koji su svojom silnom stokom velike prostore zauzeli". Morali su se raseliti, i knez Miloš im ponudi "opustelu baštinu Čarapića u Ripnju", ali oni ne prime ponudu već se nasele na neke turske zemlje u Nemenikućama. Od Žujovića je poznati univerzitetski profesor i akademik Jovan Žujović. U jaseničkom selu Belosavcima, u njegovu kraju Zovljaku, ima oko 40 kuća Mijovića, Vulovića i Đerkovića, jedan su rod i slave Sv. Jovana. NJih je 1809 god. doselio Karađorđe iz Korita. Od njih su se pre 100 godina odvojile dve kuće Maksimovića i naselile u Stragarima, a od ovih odseljenih danas ima i jedna kuća u gružanskom Kniću (porodica B. Maksimovića, ministra).

Karakter Šumadinaca, po Jovanu Cvijiću

Videli smo da u Šumadiji, u granicama u kojima smo je uzeli, ima skoro 90% doseljeničkih rodova koji pripadaju raznim etničkim grupama. Najmnogobrojniji su dinarski doseljenici, a u manjim procentima učestvuju i doseljenici iz drugih južnoslovenskih oblasti. Ovo se raznoliko stanovništvo u Šumadiji izmešalo, međusobno se proželo i izjednačilo, te je tako stvorena etnička grupa Šumadinaca sa karakterističnim psihičkim osobinama. Po Cvijiću "ono što danas naročito pada u oči u karakteru Šumadinaca jeste nešto jako, smelo, velika aktivnost i zdravi živci. Mnogi od njih su sposobni, izgleda, da uspeju u svakom preduzeću. Retke su inertne prirode. Sve više se javljaju ličnosti velike volje. Strani posmatrač bi imao utisak, da svi napreduju sa neukrotljivom upornošću i žilavošću. Kruti tradicionalizam skoro je sasvim iščezao. Svi se prilagođavaju novim načinima života. Ovde je manje govora, manje pesama i epskih sklonosti nego kod čistih dinarskih ljudi"... Pored ostalih osobina, kod Šumadinaca treba zabeležiti "zdrav razum, meru i smisao za stvarnošću. Oni znaju proceniti pravično i bez srdžbe stvari i događaje, kad ih potpuno poznaju. Seljaci se često odlikuju osećanjem mere, koje ređe imaju njihovi školovani sunarodnici.

Društvenost i sklonost ka šalama i ismejavanju

Isto je tako razvijen smisao za komičnim koji potiče od inteligentnog i finog posmatranja tuđih akcija, naročito njihovih pobuda. Sve ono što se ne dopada javno se iznosi šalama, humorom i ismevanjem. Teško onima koji ističu svoje osobine, teško nasrtljivcima i sujetnima, onima koji hoće svoje sebične težnje da maskiraju uzvišenim pobudama, teško pretencioznima bez duha i bez kulture koji hoće da prevare druge. Nijednom od ovih nedostataka Šumadinac neće učiniti milost i progledati mu "kroz prste". Nigde u južnoslovenskim zemljama ne postoji više žive iskrenosti i nigde više sklonosti za ismevanjem. A ova sklonost nikako ne sprečava vrlo živo osećanje zahvalnosti za ukazane usluge, osećanje koje se često preobražava u skoro bezgranično poverenje"... Cvijić nabraja i druge osobine Šumadinaca i mi ćemo ovde izneti nekolike. Tako je po njemu "druževnost vrlo jasna osobina Šumadinaca... oni se udružuju u svim prilikama... odnosi između članova jedne družine su vrlo srdačni... Vedrina i veselost su se ispoljavali kod Šumadinaca u toku celog 19 veka i do današnjih dana. Demokratska osećanja su ovde naročito razvijena". Za šumadiske seljake Cvijić kaže "da su najbolji pretstavnici šumadiskog karaktera i sredine. Ukoliko im se više približujemo, utoliko ih više cenimo. Pored već istaknutih osobina oni se odlikuju žestinom i upornošću, usled kojih mogu provesti duge časove u naporima... Seljaci čine ogromnu rezervu snaga... svi su prožeti ljubavlju prema otadžbini i njihova je osobita osobina: gajiti nadu i veru u budućnost i nikad ne napuštati narodni ideal"... "U Šumadiji sam imao najviše prilike, veli Cvijić, da se divim seljacima široke i objektivne inteligencije, koji posmatraju stvari i događaje i daju svoje mišljenje tek kad se potpuno obaveste"... "Šumadinci pokazuju nesumnjivo znatne sklonosti za nauku, književnost i umetnosti: jasnoću u posmatranju, živu maštu, polet i oduševljenje"...