Tema: Gornji Milanovac

Gornji Milanovac


pocetak stvaranja

Stari Milanovac

Grad Gornji Milanovac, centar takovskog kraja, osnovan je 1853. godine odlukom kneza Aleksandra Karađorđevića.
Zašto i kako?
U vreme prvog i drugog srpskog ustanka Rudnik je bio razoren, pa je po oslobođenju sedište rudničke nahije premešteno u Brusnicu.

Nahijski knez je bio Jovan Obrenović brat kneza Miloša. Njega je u Brusnici dvadesetih godina prošlog veka posetio poznati pisac Joakim Vujić , koji je u svom delu "Putešestvije po Serbiji" ostavio niz dragocenih podataka. Evo nekih.
Varošica Brusnica imala je u to vreme "do 30 domova, među kojima su najviše dućani". Svojom veličinom i lepotom isticala se kuća Jovana Obrenovića u kojoj je bila i škola sa 26 učenika. Selo Brusnica bilo je veće od varošice i imalo je dva puta više domova.

Godine 1837. podignuta je crkva koja i danas postoji.

U toku 1839. godine u Brusnici je osnovana mezulana (pošta) "za ekspediranje pisama i drugi praviteljstveni dela". Za prenos pošte i prevoz putnika mezulana je imala četiri konja.

Prema geografsko - statističkom rečniku Srbije , koji je sastavio Jovan Gavrilović, varoš Brusnica je 1814. godine imala 63 kuće i 205 duša (stanovnika), a selo Brusnica 85 kuća i 604 duše.
Međutim , Brusnica nije imala uslova da se razvija kao sreska i okružna varoš, kao administrativni, politički i ekonomski centar rudničkog kraja. Predloženo je da se nova varoš osnuje "pokraj reke Despotovice" na Divljem polju, i to je usvojeno.
Međutim, bilo je predloga da se sedište rudničkog okruga premesti u Majdan, zatim na velerečko - nevadsko polje, pa čak i u Čačak.

Razlog premeštanja bio je ipak više ekonomski nego administrativno-političke prirode. Stanovnicima Brusnice u to vreme nedostajao je prostor za gradnju dućana, zanatlijskih radionica, magacina i stambenog prostora za novi građanski sloj stanovništva koji se stvarao u uslovima novostečene slobode.


Preseljenje varoši

Divlje polje bilo je seoski pašnjak u ataru sela Brusnice.

Prema kazivanju starijih ljudi tog vremena, na poljani gde je nikla nova varoš, nalazio se neugledan stari han. Ispred hana bilo je veliko vatrište. Nad vatrom na veigama visio je bakrač s vodom a putnici su sedeli oko vatrišta i grejali se. Nedaleko od hana bila je velika bara na kojoj je pojena stoka. Na putu prema Kragujevcu, na Ivičkom potoku, nalazila se jedna kuća na ovoj brusničkoj utrini. Bila je to kuća u kojoj je boravio samo deo čeljadi velike zadruge porodice Trojančević iz Brusnice.
U blizini reke Despotovice (na samom početku današnje Ulice vojvode Mišića) dugo je radila vodenica nekog Turčina, a docnije bila u svojini kneza Miloša.

I tek 1853. godine, na inicijativu okružnog načelnika Mladena Žujovića, ukazom kneza Aleksandra Karađorđevića, počinje izgradnja naselja koje po reci dobija ime Despotovica.

Mesto određeno za naselje prvo je ispitivano. Pozvani su stručnjaci iz Beča koji su izradili urbanistički plan. Tako je ovaj grad dobio urbanistički plan pre postanka, što je jedinstveni slučaj u Srbiji. Ulice idu pravcem istok-zapad, sever-jug i seku se pod pravim uglom. Široke su, kao i trotoari sa strane. U centru je postavljen trg u vidu pravougaonika. Određen je i atar nove varoši. Isplanirani su i placevi i označeno gde će se podizati državne zgrade a gde privatne.

Površina atara na kome je zasnovana varoš Despotovica iznosila je 750 hektara. Granica nove varoši išla je linijom: od utoka Ivačkog potoka u Despotovcu, pa niz nju do utoka Glipskog potoka, a zatim uz ovaj potok do glipske vratnice. Odatle okreće severu preko brda i silazi u Ivički potok i niz ovaj do njegovog utoka u Despotovicu.

Iz Beograda je došao inženjer Klamnik koji sa grupom svojih saradnika razmerava ulice i postavlja temelje urbanističkog razvoja naselja.

Sprovedena je javna licitacija za izgradnju velikog "zdanja" za okružno načelstvo i sud, poštu i druge ustanove. Na licitaciji posao dobija "indžinir" Šule iz Pančeva.

Za vreme dok je "zdanje" građeno, podignuto je još oko sto kuća čiji su vlasnici bili državni činovnici, zanatlije, trgovci i imućni seljaci.

Pri podizanju nove varoši polagalo se mnogo na pravičnost. Isti propisi važili su za sve. Placeve su dobijali po istoj ceni i bili su dužni da odmah grade kuću, dućan, mehanu i slično; go plac se nije mogao preprodavati; stanovnici Brusnice nisu prisiljavani da se sele u novu varoš, ali se onima koji ostanu nije dozvoljavalo da tamo podižu nikakve nove zgrade.
Najpre su iz stare čaršije preneta dva dućana, dve kafane, jedna pekara, jedna kovačnica i nekoliko kuća za stanovanje.
Kao prvi preseljenici i stanovnici nove varoši Despotovice, pominju se: kmet Vujo Vasić, Miloš Vučićević, Jovan Topalović kovač (došao iz Brđana 1854. godine), Tomo Minić pekar, i Jovo Šalavardić (došao iz Grabovice). Od činovnika isticao se sudija Rista Petrović, poznatiji kao "člen Rista".

Godine 1856. iz Brusnice su preseljene sve ustanove vlasti i najveći broj dućana i mehana. Već tada novo naselje je imalo 19 mehana i 44 dućana. Despotovica sve više dobija obeležje grada, a naročito posle Ukaza o osnivanju ženske škole (1858), telegrafa (1859), pošte i bolnice.

Novo ime - Gornji Milanovac

Kada je Miloš 1859. godine po drugi put došao na kneževski presto, doneo je sledeću naredbu o izmeni naziva varošice Despotovice:

Popečiteljstvu vnutreni dela
Želeći sačuvati u spomenu ime blaženopočivšega vojvode Milana ja sam po predloženiju Popečiteljstava vnutreni dela i saglasno sa zaključenjem Sovjeta od 2.tm. No 306 rešio:
Da se varoš Despotovica koja je to ime od tekuće kroz nju reke dobila, od sada zove Gornji Milanovac.
Rešenje ovo saopštavam Popečiteljstvu vnutreni dela da ga zna i po njemu upravlja.

Ovakvu odluku podržao je i tadašnji kmet Despotovice Vujo Vasić sa sugrađanima.

Za uzvrat ispunjavanju želje, Miloš Obrenović je započeo izgradnju milanovačke crkve, koju je posle njegove smrti završio knez Mihailo Obrenović 1862. godine.


Godine razvoja


Popis stanovništva i imovine u Gornjem Milanovcu 1862. godine daje interesantne podatke. Od ukupno 775 stanovnika bilo je 460 muškaraca, i 315 žena.

Početkom sedamdesetih godina, kako saopštava generalštabni oficir Jovan Mišković, Gornji Milanovac ima mušku i žensku školu, bolnicu i poštu. Od privatnih zgrada ima do 30 zidanih kuća. Varoš nije kaldrmisana, ali je početak učinjen. Mišković dalje navodi da varoš ima četiri opštinska i više privatnih bunara sa kojih se stanovništvo snadbeva dobrom pijaćom vodom.
Osnovan prvenstveno zbog potreba državne administracije Gornji Milanovac se razvija i kao ekonomski centar čitave okoline. Posle Berlinskog kongresa 1878. godine, kada je Srbija dobila potpunu nezavisnost, dolazi do prosperiteta i podizanja narodne privrede u čitavoj zemlji. I u gradu na Despotovici sve više se razvija zanatstvo i trgovina, broj službenika u administraciji se povećava. Zameću se odnosi kapitalističke privrede. Pojavljuju se i prve banke. Kao kreditori pojavljuju i imućniji seljaci.

Seosko stanovništvo bolje živi i više kupuje zanatlijske proizvode i industrijsku robu koja se uglavnom uvozi iz inostranstva. Oslobođeno stalnih turskih progona i neizvesnosti seosko stanovništvo počinje u većoj meri da se bavi i zemljoradnjom proizvodeći žitarice i povrtarske kulture za sopstvene potrebe. Javlja se i intezivnije voćarenje, naročito šljivarstvo.
Ipak, kao nekad Brusnica, i Gornji Milanovac, u siromašnoj planinskoj okolini, bez dobrih saobraćajnih veza, nije mogao brže da se razvija. Postigao je samo jednu "slavu": bio je najmanja okružna varoš u Srbiji. Više od četvrt veka od njegovog postanka, 1887. godine, u njemu j nabrojano ravno 1333 stanovnika.

Ekonomski napredak, priliv stanovništva i ukazana potreba za sticanje novih znanja omogućili su da se u Gornjem Milanovcu 1879. godine osnuje dvorazredna gimnazija (gimnazijska realka).

U toku 1888. godine osnovana je gornjomilanovačka štedionica.

Stacionirani su i delovi Desetog pešadijskog puka. Garnizon je bio smešten u šest niskih paviljona sa po 19 prozora na prednjoj strani. Paviljoni su izgrađeni 1885. godine za vlade kralja Milana Obrenovića.

Prema Feliksu Kanicu, piscu knjige "Zemlja i stanovništvo", grad je krajem XIX veka imao 343 kuće i 2700 duša, među kojima je bilo: 12 nastavnika, 5 advokata, 4 sveštenika, jedan lekar, jedan apotekar, priličan broj činovnika i penzionera...


Štamparija i početak izdavačke delatnosti

Već 1890. godine u gradu počinje da radi prva štamparija, a sa njom i izdavanje prvih listova. Te godine javlja se prvo glasilo "TAKOVO", list za narodne potrebe. Izlazio je dva puta nedeljno, a pripreman je i štampan u štampariji Maksima Sretenovića u Gornjem Milanovcu.

Samo tri godine kasnije (1893) izlazi nova publikacija "Rudničanin" službeni list okruga rudničkog. Odgovorni urednici bili su Avram Petrović okružni sekretar i Kosta Nedić.

Godine 1907. javlja se list "Rudnička samouprava", organ samoupravnog okruga rudničkog. Urednik je bio Boža Stevanović, okružni delovođa. Iste godine pojavljuje se i prvi časopis "Školski radnik", publikacija pedagoško književnog karaktera. Urednici su bili učitelji Jovan Popović i Vladimir Vemić. Naredne 1908. godine izlazi sedmični list mladih "Narodna reč" (izašlo je 23 broja). Vlasnik je bio Uroš Lomović a urednici Dragan Simić i Bogomir Jevtić.

Izdavačku delatnost ovde posebno ističemo, jer su pomenute publikacije, beleženjem pojedinosti iz života građana tada i kasnije, bile nezamenljivi svedoci o zbivanjima u Gornjem Milanovcu krajem XIX i početkom XX veka.

Grad Milanovac


Centar takovskog kraja nije bio veliki po broju stanovnika, ali je uvek bio poznat kao lepo gradsko naselje sa čistim pravim ulucama i divnom okolinom. Posmatrajući grad u okeanu zelenila naš poznati nučnik Josip Pančić je za Gornji Milanovac rekao da je "beli labud na zelenom jezeru".

Godine 1900. popis stanovništva beleži u gradu 2.836 varošana.

Dostigavši privredni nivo razvijenog zanatstva, daleko od saobraćajnica i bez mogućnosti da svoje proizvode plasira u većem obimu i na većoj udaljenosti, Gornji Milanovac ipak počinje da stagnira. Izvesna nada za nastavak privrednog razvoja otvara se početkom izgradnje pruge uskog koloseka 1912. godine.

Ali ratovi od 1912. do 1918. godine prekinuli su i tu tanku nit nadanja. Veliki broj milanovčana položio je svoje živote u balkanskim ratovima 1912. i 1913. , a naročito u prvom svetskom ratu od 1914. do 1918. godine.

U vreme Kolubarske bitke 1914. u Gornjem Milanovcu je bio štab Prve armije na čijem čelu se nalazio proslavljeni vojvoda Živojin Mišić. Posle konsultovanja sa komandantima divizija Živojin Mišić je odlučio da 3. decembara te godine pređe u napad na neprijatelja. Ovu istorijsku odluku o otpočinjanju tzv. rudničke ofanzive, Mišić je doneo u zgradi Okružnog načelstva, o čemu svedoči i spomen ploča podignuta između dva rata. Srpske jedinice krenule su u silovitu ofanzivu pa su se austrougarske trupe povukle najpre do Valjeva a zatim i preko Save i Drine, kada je i Beograd oslobođen.

Slobodu 1918. godine Gornji Milanovac je dočekao sa manjim brojem stanovnika nego što ih je imao 1900. godine. Grad i okolina, kao u ostalom i cela Srbija, materijalno su potpuno iscrpljeni. Radno sposobno stanovništvo je u najvećem broju izginulo na bojištima. Takovskim krajem je vladala nemaština, glad i beda.

Kada je 1922. godine proradila pruga i grad spojila sa Čačkom i Beogradom, počinje ponovni razvoj zanatstva i trgovine poljoprivrednim proizvodima. Sa gornjomilanovačke pijace put Beograda i dalje za Italiju , Grčku i Nemačku kreću kontigenti suve šljive, pekmeza, krompira, jabuka, žita, stoke, drva, sena i železničkih pragova. Naročito je bila cenjena suva šljiva iz Gornje Crnuće. Fabrička roba osvaja milanovačko tržište. Sve je manje potrebe za zanatskim proizvodima. Godine 1922. najpoznatiji milanovački izvoznici su: Simo Majdanac, Ivan Brković, Mileta Prodanović, Dragomir Jovanović, Vojimir Tešić, Pavle i Milutin Savković, Milentije Bošković, braća Marković i Milentije Banković. Trgovaca uvoznika ima 35. Jača trgovački kapital, koji će omogućiti osnivanje prvih većih privatnih preduzeća.

Krajem 1922. godine trgovci Stanoje Marinković, Ilija Marinković, Dragiša Ilić, Tanasije Mišković i kompanija osnivaju prvu fabriku u Gornjem Milanovcu. Bila je to fabrika bombone, čokolade i drugih slatkiša "Rudnik". Godišnje je proizvodila 20 - 30 tona robe. Zapošljavala je 3 majstora, 2 pomoćnika, 13 radnika i 2 učenika.

Godine 1937. osniva se i druga fabrika bombone i ratluka pod nazivom "Šumadija". Osnovali su je Ilija Čairović, i Mihailo Mika Majdanac. Obe fabrike su radile do spaljivanja grada 1941. godine.

Osnivanje fabrika nije imalo većeg uticaja na ukupan razvoj privrede ovog grada i kraja, i dalje se više od 90 posto stanovništva bavilo poljoprivredom.

Iz "Hronike moje varoši" Momčila Nastasijevića


O Gornjem Milanovcu kao naselju, o ljudima i događajima u njemu, malo se pisalo. Ono što je objavljeno ili je oskudno i površno, ili je zatureno i čami po arhivama, časopisima, knjigama, privratnim beležnicama ...
Blistav izuzetak, ali još nedovoljno dostupan javnosti, svakako su zapisi iz "Hronike moje varoši" Momčila Nastasijevića, izuzetnog srpskog književnika iz Gornjeg Milanovca.
Zapisi iz ove "Hronike" su i originalni dokumenti o našem gradu u prošlosti, literarno štivo koje se čita u jednom dahu.
Za publikaciju o starom Milanovcu odabrali smo samo neke odlomke iz III knjige Sabranih dela Momčila Nastasijevića u izdanju "Dečijih novina" i Srpske književne zadruge iz 1991. godine.

Za pomozi bože
A i ono kuća tamo zar je neka varoš? Kornjača bi je do podne obigrala unakrst. U tri maha po tri ulice zec.
Trista je i šezdeset, kažu, i nešto jače domova, koliko u godini dana, na dan po dom. Ima i knjiga u oštini, za živu glavu ne brojati, svetlo je kad piše. (A ja, zli sin, i mutavke brojeći jedva dvesta nabrojah)...
Radilo se da raste, a ne poraslo. Rek' bi, dete još, ono ga davno i davno uštavile godine. Pa opet, nema ih moja varoš ni koliko podetinjala beba...
Red bi najzad bilo zaviriti i u pisane zaostavđštine. Ima toga na tavanu vlasti. A ima, i ko je profućkao što mu roditelj spečali, pa sad jede njega što on pojesti na mogao - naplaćeno u očinim tefterima. A našlo bi se i koje napismeno, a i pismo, požutelo po ponekom srcu, ili zelenašu pod ključem, da rasvetljiv ovo ili ono, još gore zamrači stvar.
Ali ko da se lomi po tavanu, prljave teftere da prelistava i hudi zdravlju; ko mir neprebola da remeti, u rane utrnule da dira, kad se sve sačuvalo ne može biti bolje, živi još u pametnih onih što rodiše naše roditelje.
Tu su oni, još ih je na ovom svetu, koliko da se ponešto bivše proćućoru na bezuba usta, ako nikom, ono bar praunučetu nad kolevkom.
Jer ko god sedamdesetu broji, taj već uveliko beše prohodao kao prvu budak zakopa prvi temelj mojoj varoši.

Otkuda dođosmo
Nekad po vrhovnoj zapovesti, jer nalepo ne pomaže, naši preci preseliše se iz Besnog potoka u Divlje polje. Na malu daljinu. Strelom da mećeš, istriput šale bi dometnuo.
Za dobro ushtelo se, iz onog tesnaca izvestiti u širinu narod, da se kod boljeg tu nablizu, i bez preke nužde, ne lomi više i ne vere kuda je kozi samo i zmiji namnjeno.
Kad evo nevolje.
Dotrajavaše ti kućerina, splanula krovom i zidova sve setnije u rastoč. Jer popustiv i ono zadnje žlnjbova, ni zavetrina joj onde u tesnacu više ne bi pomogla: božja volja još držaše straćaru da se ne skljoka.
A samo, sležući se krov, izrastahu kao sedam sablasti odžaci, ožilavili od siline i jare, a poviše iz pustog inata, dogodi se te umalo ne ostaše vekoviti među zmijama onde u Besnom potoku.
Evo kako.
U svoje vreme skrasi se tu čovek iz gore od nekud divljine, i zatrgova svinjama. Tursko beše, trgovati rahat gde pravoverni okrene glavu od gada. "Neka raje za poganim poslom. Ako je mimo din svinja, nije zlato. Kopaće ona ćupove na otkupe."
Ali ovaj naš, čim teži otkupi, tim dublje korenili ga. Bogati odole, prebogat se održa, i ode mu glas čak do u rodnu sirotinju. Kad, predveče jedno, obre se momak sirotan u gospodarevim koracima. I provede ga čaršijom kroz ljude. "Brat mi ovo", kaže, "ista nas majka rodila. Pripazi dete, ćale da se ko ne proveri slugom mi ga obediti."
Težak beše gospodar na rečima. No i bez nje, slep samo ne video bi silu neku i kremen ispod ono sirotinje i dreje. "Premašio je", pođe šapat, "sojem brata gospodara. Neće se taj skrasiti za svinjama u Besnom potoku."
I zbilja, na prvi mig, kad se ono duže kuka i motika, niko drugo da taj, iu ime brata gospodara, povede odovud narod u bunu. Zna se to, odgudeo je slepac na svagda...
U vreme kada se naredi proseljenje, omakav mu već odavno vlast, star i prognan, dotrajavaše u tuđini svoje. No i za gospodarstva mu retko bi od prečeg posla, i on i braća mu, stizali ovamo u tesnac naminuti, te se polako točilo ono njino. Zna Bog, ako ljudi neće, na dobro se ushtelo, a što posred zla pogodi, ni strelac kriv, ni strela, već samo to naše zlo i naopako. I hteo ne hteo, proradi budak po bondroku. I htele ne htele, čupahu se vrljike iz zemlje, kao bablji zub, tugo. Gunđajući kretoše prevoziti preko brda građu i ćeramidu i pokućanstvo.. "Zna se ko je po Besnom potokučuvao svinje. Tek, ako je do inata, nećemo vam, beli, ni u Divljem potoku ništa pitomiji nastati."
Kadli, sesi se te vladajućeg proganjaju, a prognanog vrate. Brže bolje nekolicina ih se, ovih naših, ataraca sve, vršnjaka mu, odabere, Znojni onako, prašnjavi s puta, prostru se prednjime, zemljakom i zavape:
"Gospodaru i oče, ljubimo ti skut i ruku, pomagaj, razori se tvoje i naše gnjezdo. Tebi u inat naredi se razaranje." "Ako", poviče, "posvetila se koja ono rasturi. A da se niko ne seti, i meni bi, žalosna braćo, more i samom Bogu dodijalo gledati gde kršteno od nekrsti negde za kamen priraste. A vi, ako vam potočine one žao, eno vam je, bratite se, ne branim. Ali me ocem više ne zovite, no zlotvorom. Jeste", veli "alovtor sam ja vama i ovako i onako."
Tako ti on njima, rekao bi gnjevan, a on od sinje neke tuge. Nije šala, i njegovo je ono tako. Pa će im setno:
"Neka", veli, "Besnog potoka, može mu se, bez vas će taj. A bi, grešni u Boga, i njemu samom na teretu, ako kraj mene i one potočine na svoje dobro zaboravite. Toliko vam", veli" ,s moje strane; i ovo zamuke (pa im pruži ravno kesu dukata)bogomolju da sagradite, dušu sebi za vremena da spasavate, žalosna braćo.
Tako je bilo.