Arheolosko bogastvo Srbije

Teritorija Narodne Republike Srbije, sudeći po dosad ispitanim ili tek otkrivenim tragovima
preistoriskih ljudskih zajednica, antike i srednjeg veka, nesumnjivo dolazi među najznačajnije
arheološke krajeve Evrope. Njeni spomenici ne samo da nas odvode u najstarija vremena, kad se
čovek u prirodi uopšte pojavljuje kao činilac, već nam svojom brojnošću i svojim bogatstvom
govore i o tome da je na ovom terenu ljudski život oduvek bio veoma bujan, a često — u čitavim
istoriskim periodima — plodonosniji nego ma gde u Starom Svetu. Ti momenti borbe za progres
čovečanstva uopšte koji kulminiraju na našem terenu, naročito su izraženi u mlađem kamenom
dobu — neolitu, starijem železnom dobu (ilirska epoha) i u vremenu precvetavanja Rimske imperije.
Značajni kulturni doprinosi postignuti su kod nas i u ranoj Vizantiji, kao produžetku kasne
antike. Međutim, sve njih će nadmašiti i zaseniti rezultati onog kulturnog razmaha koga će
razviti naši ljudi tokom srednjeg veka, — o čemu će posebno biti govora.

Paleolitska nalazišta u Srbiji bila su do pre izvesnog vremena skoro nepoznata. Da ih i kod
nas ima ukazivali su bliska Krapina u Hrvatskoj i srodna nalazišta u slovenačkim Alpima. I
zaista, strpljivim istraživačkim radom, pored ranijih tragova starijeg kamenog doba u Beogradu
i Vršcu otkriveni su i novi u pećinama kod Kragujevca i na ravnici kod Subotice.

Za razliku od paleolitskog, čovek mlađeg kamenog doba — neolita — ostavio je u Srbiji bezbroj
svojih naselja i spomenika. Neka od njih nemaju takmaca na celom evropskom kontinentu. Takvo
je, naprimer, naselje Vinča na Dunavu, nedaleko od Beograda, koje zadivljuje svojim moćnim
kulturnim slojem debelim preko 10 metara. Čitav sloj je ispunjen samo neolitskim ostacima, i
tek onaj najviši, takoreći površinski, nosi tragove metalnog preistoriskog vremena, rimskog i
srednjevekovnog. Drugo naselje neocenjivog značaja nalazi se prekoputa Vinče, na dunavskoj
obali kod Starčeva, ispod Pančeva. Ono nema dubok sloj, ali ima neobično bogat kulturni
inventar. Starčevo je dalo slikanu grnčariju sa divnim crnim i belim šarama na crvenoj
osnovi, a Vinča bezbroj zemljanih statueta koje na primitivan način prikazuju ljudska i
životinjska tela. Oba ova neolitska kulturna centra su odraz veoma povoljnog privrednog i
društvenog stanja ovih krajeva u onom dalekom vremenu kad je čovek obrađivao i savlađivao
najjednostavnije elemente — glinu, kamen, drvo, kost, vlakna, a još nije počeo ni da sanjari
o bakru, bronzi, gvožđu! Te prilike su, u manjoj ili većoj meri, svojstvene i ostalim našim
neolitskim nalazištima, koja se, skupa, vezuju više za tadanju Grčku i Anatoliju nego za
Srednju Evropu. Tako je već u mlađem kamenom dobu naša zemlja pripadala onom kulturnom krugu
Bliskog Istoka koji će, docnije, dati najviši stvaralački domet.

Ove veze ne prestaju ni u prvoj fazi metalnog preistoriskog doba. Za to su najbolji dokazi
nalazišta na Humskoj Čuki i Bubnju kod Niša. Njihovi su predmeti očigledne analogije sa
najbližim jugoistokom. Ali, već tad neka nalazišta na našem severu izdvajaju se iz ovog
jedinstva i pokazuju svoje veze sa Srednjom Evropom. To su Vatin u Banatu i Žuto Brdo na
Dunavu u Srbiji. Tu se polažu osnove kulturi našeg starijeg železnog doba, u kome su došla
do izražaja ilirska i tračka plemena. Ilirska utvrđenja na izdvojenim brdima moćan su dokaz
snage ovih borbenih ljudi, a u njihovim vojničkim pokretima prema jugu možda treba tražiti
najveći doprinos dorskoj seobi kao završnoj fazi stvaranja grčkih plemena. Grčka se tako,
na kraju, potpuno odvaja iz zajednice s ovim krajevima i stvara svoj svet koji će dati
klasičnu antiku, a ovde se nastavlja preistoriski život mlađeg železnog doba.

Potom, tokom vremena, u naše krajeve na ilirsko i tračko tle nadiru Kelti (Gali sa Rajne)
i nameću se kao tanak gospodarski sloj, koji međutim ne uspeva da apsorbuje starosedeoce.
Oni ostaju kao osnovna ljudska masa sve do dolaska Rimljana, sledećih zavojevača ovih krajeva.

Iz starijeg železnog (ilirskog) doba u Srbiji, pored gradišta i humki poznata su i dva
izvanredna umetnička spomenika: votivna kolica iz Dupljaje u Banatu (sada u Umetničkom muzeju
u Beogradu) i čuveni Kličevački idol (izgubljen za vreme I svetskog rata). U mlađem železnom
dobu Kelti su zasnovali Beogradsku tvrđavu. Direktnih grčkih tragova u to vreme u Srbiji nema,
osim retkih ostava novca i malo importa.

Rimljani, međutim, uporedo sa svim ovim etničkim i kulturnim pomeranjima uporno nadiru prema
našem Podunavlju. Svoja osvajanja oni završavaju početkom naše ere, skoro posle tri stoleća
borbi. Na sadašnjem našem terenu ostaju kao gospodari nekoliko vekova. Tako se na neolit i
ilirsku epohu starijeg železnog doba nastavlja rimska antika. Dva prva veka naše ere Rimljani
su posvetili uglavnom nametanju potpuno nove antičke kulture na stare preistoriske osnove.
Ali sledeća tri veka, od III do VI, ovi krajevi postaju središte jedne izvanredno žike
kulturne delatnosti. S Balkana, a naročito s današnje teritorije NR Srbije, Rimska imperija
dobija veliki broj svojih vladalaca, vojskovođa, državnika. Da pomenemo samo imperatora
Proba iz Sremske Mitrovice (Sirmiuma), Dioklecijana iz Solina (Salone), Konstantina Velikog
iz Niša (Naisusa), Justinijana iz Caričina Grada kod Lebana (Justinijane Prime?). Uz to, ovi
krajevi su glavna saobraćajna veza Italije s istokom kojom marširaju vojne kohorte, teku
karavani trgovačke robe, podižu se stanice, radionice, otvaraju rudarska okna i, uopšte,
razvija takva aktivnost koja prirodno dovodi do izvanrednog privrednog i kulturnog poleta
celog ogromnog teritorija. Svedočanstva o tome mi danas nalazimo u velikom broju rimskih
spomenika širom zemlje. Zidine utvrđenja, temelji palata, hramova, pozorišta, ostaci vodovoda,
kanalizacija, mozaici, skulpture — iz dana u dan se povećavaju izranjajući iz našeg tla.
Savremenim pregaocima oni su u isto vreme i dar prošlosti i svedočanstvo napora koje čini
ljudski rod na putu svog progresa.

Riznicasrpska