Spomen-park Kragujevacki oktobar u Sumaricama

Spomen-park Kragujevački oktobar u Šumaricama

Spomen-park „Kragujevački oktobar“, predstavlja spomen kompleks podignut u znak sećanja na nedužne
žrtve Kragujevačkog masakra koji su počinili pripadnici Vermahta 21. oktobra 1941. godine. Tog dana
nemački okupatori su u Šumaricama streljali oko 3.000 stanovnika Kragujevca i okolnih mesta, a među
njima je bilo i 300 učenika kragujevačkih srednjih škola i šegrta koji su već radili, kao i 15 dečaka,
čistača obuće, od 12 do 15 godina starosti. Prema podacima istoričara i kustosa muzeja, pokojnog Staniše
Brkića, koje je naveo u svojoj knjizi „Ime i broj“ iz 2007. godine, tog dana je streljano 2.796 lica
(2381 u Kragujevcu i 415 u okolnim selima).

Memorijalni kompleks obuhvata površinu od 352 hektara, a oko njega vodi kružni put dužine 7 kilometara
koji ide ka dolinama Erdoglijskog i Sušičkog potoka gde su se streljanja i odvijala. U okviru kompleksa
nalazi se 10 spomenika (iako je prvobitno planirano da ih bude 30) podignutih na humkama streljanih.
Prvi od njih, nazvan „Spomenik bola i prkosa“ podignut je 1959. godine, dok je poslednji „Spomenik
prijateljstva“ sagrađen 1994. i predstavlja poklon parku od strane gradske administracije rumunskog
grada Ploeštija.

U okviru parka se nalazi i Muzej 21. oktobra otvoren 1976. sa stalnom postavkom vezanom za ovaj
događaj. Odsustvo otvora (prozora) na fasadama simbolično sugeriše na bezizlaznost nenaoružanih ljudi
koji su se tog dana našli ispred mitraljeskih cevi, trideset i tri kubusa predstavljaju trideset
masovnih grobnica u samom spomen-parku i još tri koje se nalaze u obližnjim selima Ilićevu, Maršiću
i Grošnici, dok providne piramide od pleksiglasa na njihovim vrhovima predstavljaju poslednji pogled
žrtava uperen ka nebu. U okviru spomen-parka nalazi se i staro vojničko groblje i spomenik streljanim
Slovacima.

Spomen-park je proglašen za nepokretno kulturno dobro kao znamenito mesto od izuzetnog nacionalnog
značaja 27. decembra 1979. godine.

Vikipedija

Istorija

Odmazda u Kragujevcu koja je bila izvršena 20. i 21. oktobra 1941. godine, posledica je napada partizana
16. oktobra 1941. na Nemce, njihov 3. bataljon 749. pešadijskog puka,[2] koji su se vraćali iz Gornjeg
Milanovca prema Kragujevcu. Pri povratku u Kragujevac, Nemci su na položajima Čačanskog partizanskog
odreda kod Vraćevšnice ponovo napadnuti i u stopu gonjeni do sela Ljuljaka, odakle su gonjenje nastavili
kragujevački partizani.

Prema zvaničnom podatku u borbama sa partizanima kod sela Ljuljka ukupno je poginulo 10 i ranjeno 26
Nemaca. Tako se za odmazdu, računalo deset mrtvih i dvadeset šest ranjenih.

Prva masovna streljanja Nemci su izvršili u okolini Kragujevca 19. oktobra 1941. godine. Tog dana su u
selu Grošnica na silu prikupili 246 osoba i izveli na streljanje. Likvidirali su 233 osobe dok je 13
lica preživelo streljanje. Sutradan, 20. oktobra je jedno lice od ovih 13 preminulo od posledica
ranjavanja, tako da su Nemci u selu Grošnice počinili ratni zločin streljavši ukupno 234 osobe srpske
nacionalnosti.

Istoga dana, 19. oktobra, Nemci su na prepad okupili za streljanje 109 osoba u selu Maršić. Likvidirali
su 103 osobe dok je 6 lica preživelo streljanje. U selu Mečkovac (danas Ilićevo) su sproveli 78 osobe
na streljanje. Likvidirali su 75 osoba dok su 3 lica preživela streljanje. Nemačke oružane snage su
19. oktobra 1941. godine izvršile ratni zločin streljavši u okolini Kragujevca, u selima Grošnica,
Maršić i Ilićevo, ukupno 412 civilnih lica srpske nacionalnosti.

Prvo masovno streljanje građana u Kragujevcu izvršeno je 20. oktobra 1941. godine. Tog dana Nemci su
izveli na streljanje dve grupe civila. Nemci su streljali prvo grupu od 66 osobe, u kojoj je bilo
najviše Jevreja, a potom i grupu od 53 osobe iz zatvora, u kojoj je bilo talaca i predratnih robijaša.
Nemačke oružane snage su 20. oktobra 1941. godine izvršile ratni zločin streljavši ukupno 119 lica
srpske i jevrejske nacionalnosti.[3] Najveće streljanje građana u Kragujevcu izvršeno je 21. oktobra
1941. godine. Tog dana Nemci su izveli 2.301 osobu pred streljački stroj kod Centralnog groblja srpske
vojske iz 1914. i 1915. u Šumaricama. Streljanje je počelo u 7 časa ujutru. Iz baraka su odvođene grupe
od po 100 ljudi na gubilište. Do 2 časa po podne završeno je streljanje. Likvidirali su 2.272 osobe dok
su 29 lica preživela streljanje. Među streljanim je bilo 217 maloletnih lica, od čega iznad 15 godina
starosti, 60 učenika gimnazije i 134 maloletnika koji nisu išli u školu, kao i 23 dece ispod 15 godina
starosti, uglavnom romske nacionalnosti.

Nemci su, 22. oktobra 1941. godine, objavili saopštenje u vidu plakata kojim je Kragujevac bio
izlepljen tog dana,[4] a u kome su naveli da je zbog kukavičkog i podmuklog napada u toku prošle
nedelje na nemačke vojnike, poginulo 10 a ranjeno 26 nemačkih vojnika u znak odmazde streljano za
svakog poginulog nemačkog vojnika 100, a za svakog ranjenog 50 stanovnika, ukupno 2.300.

Vikipedija

Osnivanje i gradnja parka

Sastanak o osnivanju spomen-parka održan je 9. avgusta 1953. godine u Beogradu, osam godina nakon rata.
Prvo se postavilo pitanje kolike dimenzije bi park trebalo da ima, a zatim i pitanje o svojinsko
pravnim odnosima. Doneta je odluka da „ne postoji problem u vezi sa pitanjem imovinskih odnosa“, dok
su za dimenzije parka postojala dva plana. Prvi plan je obuhvatao uključivanje svih masovnih grobnica,
a drugi se odnosio na već postojeći urbanistički plan u Kragujevcu koji bi trebalo da obuhvati park
Šumarice. Ključno pitanje je bilo da li park treba da bude koncipiran kao „spomenik u parku“ ili
„park kao spomenik“. Iako je bilo predloga da se ne ističu grobovi, većina je odlučila da obeležavanje
grobnica treba da bude prioritet, a da je ostalo od sekundarnog značaja. Zaključak sastanka bio je da
park treba da bude dizajniran kao spomen-park koji će predstaviti veliku tragediju koja se odigrala
u Kragujevcu 1941. godine.

Rezultati konkursa su bez detaljnog opisa procesa selekcije, objavljeni sredinom 1954. godine. Pobedio
je urbanistički projekat arhitekata Mihajla Mitrovića, Radivoja Tomića i pejzažnog arhitekte Smiljana
Klaića. Čuveni srpski arhitekta Nikola Dobrović je bio pozvan da bude glavni konsultant na projektu.
Idejni projekat spomen-parka je završen u martu 1955. godine. Glavna karakteristika parka je šetalište
sastavljeno kao linearan raspored tri elementa: Memorijalni muzej - mauzolej - spomenik žrtvama.
Ove građevine su locirane na samom ulazu u park, a jezgro koncepta je pejzažna arhitektura.

Prva faza radova na terenu, koja je obuhvatila izgradnju puteva, pešačke staze i regulaciju voda počela
je već 1955. godine. Organizovana je radna akcija za potrebe gradnje parka. Idejni projekat je predviđao
da se izgradi skulptura na mestima gde su streljani građani, i da svaka od šest jugoslovenskih republika
treba da izgradi deo parka. Cilj tadašnje komunističke partije je bio da ovim pokaže bratstvo i
jedinstvo svih naroda. Plan je predviđao da se spomen-park završi do 1960. godine, međutim to se nije
desilo. Direktor fabrike Zastava doneo je odluku da radnici pet godina po jednu dnevnicu izdvajaju za
izgradnju muzeja u spomen-parku.

Prvi zakon o zaštiti spomenika u Jugoslaviji bio je Zakon o zaštiti kulturnih dobara koji je donet
1977. godine, a samo dve godine kasnije je spomen-park u Šumaricama proglašen spomenikom kulture od
izuzetnog značaja. To je bio poslednji odlučujući trenutak u stvaranju spomen-parka. U narednim
godinama gradnja spomenika je usporena. Od predviđenih 30 spomenika koje je trebalo izgraditi na
masovnim grobnicama, samo deset je postavljeno, od čega polovina pre 1979. godine.

Park danas zahvata površinu od 342 hektara. Memorijalni park obilazi se kružnim putem, dugim oko
7 kilometara, koji posetioce vodi u doline Erdoglijskog i Sušičkog potoka gde se nalaze humke ubijenih.

Unutar parka je 2008. godine počela gradnja crkve posvećena Svetom velikomučeniku Georgiju.

Vikipedija

Spomenici unutar parka

U spomen na žrtve streljanja čitav prostor Šumarica je pretvoren u spomen-park u kome se nalazi
ukupno dvanaest monumentalnih spomenika vezanih uz Kragujevački oktobar:

„Spomenik bola i prkosa“ je prvi spomenik koji je izgrađen u parku 1959. godine. Delo je vajara
Ante Gržetića. Podignut je na mestu gde je 21. oktobra 1941. godine u Šumaricama streljana jedina
žena - Nada Naumović. Kroz čistoću obrade mermernog bloka predstavljene su figure muškarca i žene
u samrtnom grču. Ženski lik, snažno izvijen unatrag, još uvek prkosi smrti, a muški, bolno savijen
u oštrom luku napred polako pada ka zemlji.

"Spomenik streljanim đacima i profesorima" je delo vajara Miodraga Živkovića, izgrađen od betona
1963. godine. Nalazi se na mestu gde je streljana najveća grupa učenika zajedno sa 18 profesora.
To je grandiozna skulptura u kojoj se moćni, razgranati blok od belog betona preobražava u nežnu
pticu slomljenih krila, prekinutu u letu. Simbolizuje polet i snagu mladosti presečene u trenutku
kada se spremala da se otisne u život. Ovaj spomenik postao je simbol spomen-parka i grada Kragujevca.

„Spomenik otpora i slobode“ — vajar Ante Gržetić, bronza i beton, izgrađen 1966. godine. Ovaj rad
predstavlja smrtno ranjenog čoveka klonule glave, koji se poslednjim trzajem, napetih mišića, bori
za još neki trenutak života. Ali, iznad njega se uzdiže beli obelisk, kao trijumf života nad smrću,
a njegova apstraktna forma se na vrhu razdvaja u latinično slovo „V“, simbol pobede.

Vikipedija

Spomenik „Kristalni cvet“ — arhitekta Nebojša Delja, beton, izgrađen 1968. godine. Posvećen je
petnaestorici dečaka Romi, čistača obuće od 12 do 15 godina starosti, koji su streljani sa jednom
grupom odraslih. Geometrijski svedenim formama cveta i zaobljenim čašicama simbolizuje tek razvijeni
pupoljak, presečen na dva dela. Belina cveta ističe moralnu čistoću dečaka, a crne čašice, pored
boje njihovog tena, asociraju na smrt i tamu podzemnog sveta.

Spomenik „Kameni spavač“ — arhitekte Gradimir i Jelica Bosnić, izgrađen 1970. godine. Među streljanim
Kragujevčanima bilo je dosta ljudi iz okolnih sela i njima je posvećen spomenik „Kameni spavač“.
Predstavlja posebnu celinu u okviru spomen-parka. Vencem od betonskih blokova, nejednake visine i
zaobljenim i masivnim mramornim skulpturama, ovaj spomenik podseća na seosko dvorište u kome dominiraju
stogovi sena.

Spomenik „Sto za jednog“ — vajar Nandor Glid, bronza, izgrađen 1980. godine. Bronzanim spomenikom
„Sto za jednog“ okrutna naredba generala Bemea je likovno uobličena kroz mrežu isprepletenih i
deformisanih ljudskih tela, čiji se oblici postepeno gube i prerastaju u veliko, moćno stablo.

Vikipedija

Spomen-obeležje naroda Hrvatske (Krugovi) — vajar Vojin Bakić i arhitekte Josip i Silvana Sajsl,
čelik, izgrađen 1981. godine. Spomen obeležje naroda Hrvatske „Krugovi“ se sastoji od sedam međusobno
povezanih čeličnih diskova i predstavlja svetlosno središte koje objedinjuje tri grobnice. Krugovi,
kao simboli savršenstva, ovde su deformisani, čime autor pokazuje da je život na ovom mestu 21. oktobra
1941. godine bio daleko od tog savršenstva. I svaki od krugova predstavlja streljane ljude u padu.

Spomenik „Protiv zla“ — vajar Migel Romo, mermer, izgrađen 1991. godine povodom 50. godišnjice masakra.
Spomenik „Protiv zla“ je oblikovan kao kockast, kompaktan mermerni blok s uklesanim religioznim
simbolima iz Apokalipse, koji govore o pravednoj kazni ili nagradi za učinjena (ne)dela.

Spomenik streljanim Srbima i Jevrejima je delo vajara Milorada Zorbića, a poklon je izraelskog grada
Bat Jama. Spomenik je od mermera i izgrađen je 1991. godine. Nalazi se van teritorije spomen-parka,
na mestu gde su Nemci streljali pripadnike dva naroda. Spomenik je u obliku kocke i simbolizuje večnu
uspomenu na jedinstvo Srba i Jevreja koji su zajedno otišli u smrt. Takođe spomenik simbolizuje

Vikipedija

Spomenik prijateljstva je delo rumunskog arhitekte Anton Stojkua, koji je izgrađen od betona 1994. godine.
Spomenik je poklon rumunskog grada Piteštija. Spomenik je oblikovan kao knjiga, a rašireni listovi se
transformišu u broj 21. Pogled na spomenik sa prednje strane asocira na goluba, simbol mira.

Skulptura „Suđaje“ je bronzana figura koja se prva vidi na ulazu u park. Nalazi se ispred muzeja 21.
oktobar. Inspirisana je staroslovenskom mitologijom, po kojoj su Suđaje bile božanstva, tri žene, koje
dolaze posle rođenja deteta i određuju mu sudbinu ili, kako se još nazivalo, sreću. Lepe devojke
predstavljaju dobru sreću, dok stare žene lošu. Upravo stare đene koje su predstavljene na ovoj figuri
prikazuju sudbinu ljudi koji počivaju u parku.

Skulptura „Čovek bez iluzija“ je bronzana figura koja se nalazi ispred muzeja 21. oktobar. Figura
predstavlja mršavog čoveka izduženih ruku i nogu koji sedi na niskoj stolici, dok mu je glava kolonula
na grudi. U ruci drži tri uvela cveta koja su malaksalo spuštena na kolena. Skulptura kao da se povija i
teži da propadne u zemlju.

Spomenik „Večni plamen slobode“ — je delo vajara Dragana Đorđevića, izgrađen 1978. godine. Upalio ga je
predsednik SFRJ Josip Broz Tito. U kontinuitetu je goreo dva meseca, zatim puštan povremeno, da bi potom
bio potpuno ugašen. Obnovljen je 21. oktobra 2011. godine. Dva puta je bio meta vandala, koji su 2012 i
2013. godine ukrali mesingovani gorionik.

Vikipedija