Ilijada i Odiseja i Boj na Kosovu

Ilijada i Odiseja i Boj na Kosovu

Tokom celog 19. veka proučavaoci književnosti pitali su se, u čudu, kako su mogla nastati Homerova dela Ilijada i Odiseja. Bilo je jasno da su potekla iz tradicije usmenog recitovanja, ali je izgledalo nepojamno da iko može da recituje tako dugo i tako sređeno. Ta dva epa morala su biti rani zapisi nečeg mnogo starijeg, usmenog. Ovo je navelo naučnike da potraže slične primere: naime, one malobrojne preostale evropske tradicije usmenog narodnog pesništva, gde jedan stariji seljak na taj način prenosi svojim slušaocima tu drevnu formu narodnog pamćenja ali i zabave. Pronašli su tu tradiciju u Srbiji, gde su pojedini starci i starice — u nekim slučajevima, čak, slepi — pevali tradicionalne stihove, u ukupnoj dužini ponekad i većoj od Homerovih epova. Zagonetku Ilijade rešava serija narodnih pesama pevanih u brdima Bosne i Hercegovine o bitki na Kosovu. Klasičnu knjigu o ovoj temi napisao je Albert B. Lord pod naslovom Pevač priča, godine 1960.

Jedan divan prevod Kosovskog ciklusa srpskih narodnih pesama, pod naslovom Boj na Kosovu, dali su američki poeta Džon Matijas (John Matthias) i srpski matematičar Vladeta Vučković. Ove pesme prevodili su srpski stručnjaci za književnost još početkom 19. veka. Pevač takvih pesama zove se guslar. On svira na instrumentu sa samo jednom žicom, koji se zove gusle. Američki poeta Čarls Simić rođen je u Srbiji; kao dete, čuo je pevanje jednoga guslara. Ovako je opisao taj doživljaj: "Zvuk te jedine žice je slabo čujan, parajući, kričav, pun oklevanja. Uz njega ide napev, ljudskim glasom, monoton, bez ikakve melodije ili ma kakvog vokalnog ulepšavanja. Pevač naprosto ne pokušava da zablista. Slušalac nema druge mogućnosti osim da se koncentriše na reči, koje pevač izgovara veoma naglašeno i jasno... Posle nekog vremena, taj tekst, a i taj arhajski instrument koji kao da je sa drugog sveta, počeše da "dohvataju" i mene i sve prisutne. Anonimni poeta, naš predak, znao je šta radi. Uporni zujeći zvuci u sadejstvu sa uzvišenom lirikom pesme dotakoše najosetljiviji deo naše psihe. Otvoriše se stare rane."

Te pesme govore o velikoj bitki na Kosovu, koja je vođena između srpskog cara Lazara i turskih invazionih snaga pod komandom Sultana Murata, 1389. godine. Prepune su likova: vidimo Lazara, njegove rivale, ratnike koji će se boriti uz njega, rame uz rame; vidimo njegovu ženu, i sestre i majke poginulih ratnika. Imao sam osećaj otprilike kao da slušam engleske narodne balade o Robinu Hudu i njegovoj odvažnoj družini heroja, o njihovoj borbi za slobodu. Ove srpske pesme narod je ponavljao, beskonačno, tokom pet stotina godina Otomanske vladavine; tek posle toga su zapisane. Engleska spisateljica Rebeka Vest, u svom klasičnom putopisnom delu o Jugoslaviji Crno jagnje i sivi soko, opisuje kako je krajem 1930-tih godina slušala, u zabačenim selima, stare Srpkinje dok recituju te pesme Kosovskog ciklusa kao Očenaš. Rebeka Vest kaže da je pogledom prelazila preko ravnice i razmišljala: "Eto slike neuspeha tako ogromnog da ispunjava čitav vidik, kao što neuspeh ponekad ispuni život neke osobe, ili celu jednu epohu."

Nemoguće ja na malom prostoru, koji nam je na raspolaganju, preneti razmah Kosovskog ciklusa. Navešću barem jednu pesmu. To je priča o Lazaru; jedna od najpoznatijih epizoda tog ciklusa. Džon Matijas je razmacima nagoveštavao pauze, kao što se radilo u zapisivanju anglosaksonske usmene poezije. Te pauze su karakteristične za srpski stih od deset slogova:

PROPAST CARSTVA SRPSKOGA



Poletio soko ptica siva
I od Svetinje i Jerusalima,
I on nosi ticu lastavicu.
To ne bio soko tica siva,
Veće bio svetitelj Ilija;
On ne nosi tice lastavice,
Veće knjigu od Bogorodice,
Odnese je caru na Kosovo,
Spušta knjigu caru na koleno
Sama knjiga caru besedila:
"Care Lazo, čestito koleno!
"Kome ćeš privoleti carstvu?
"Ili voliš carstvu nebeskome,
"Ili voliš carstvu zemaljskome?
"Ako voliš carstvu zemaljskome,
"Sedlaj konje, priteži kolane,
"Vitezovi sablje pripasujte,
"Pa u Turke juriš učinite,
"Sva će Turska izginuti vojska;
"Ako l' voliš carstvu nebeskome,
"A ti sakroj na Kosovu crkvu,
"Ne vodi joj temelj od mermera;
"Već od čiste svile i skerleta,
"Pa pričesti i naredi vojsku;
"Sva će tvoja izginuti vojska,
"Ti ćeš, kneže, šnjome poginuti."
A kad care saslušao reči,
Misli care, misli svakojake:
"Mili Bože, što ću i kako ću?
"Kome ću se privoleti carstvu?
"Da ili ću carstvu nebeskome?
"Da ili ću carstvu zemaljskome,
"Zemaljsko je za maleno carstvo,
"A nebesko u vek i do veka."
Car volede carstvu nebeskome
A nego li carstvu zemaljskome,
Pa sakroji na Kosovu crkvu,
Ne vodi joj temelj od mermera,
Već od čiste svile i skerleta,
Pa doziva Srpskog patrijara
I dvanaest veliki vladika,
Te pričesti i naredi vojsku.
Istom kneže naredio vojsku,
Na Kosovo udariše Turci.
Mače vojsku Bogdan Juže stari
S devet sina devet Jugovića,
Kako devet sivi sokolova,
U svakog je devet iljad' vojske,
A u Juga dvanaest 'iljada,
Pa se biše i sekoše s Turci:
Sedam paša biše i ubiše,
Kad osmoga biti započeše,
Al' pogibe Bogdan Juže stari,
I izgibe devet Jugovića,
Kako devet sivi sokolova,
I njiova sva izgibe vojska.
Makoš' vojsku tri Mrnjavčevića:
Ban Uglješa i vojvoda Gojko
I sa njime Vukašine kralje;
U svakog triest 'iljad vojske,
Pa se biše i sekoše s Turci:
Osam paša biše i ubiše,
Devetoga biti započeše,
Pogiboše dva Mrnjavčevića,
Ban Uglješa i vojvoda Gojko,
Vukašin je grdni rana dop'o,
Njega Turci s konjma pregaiše;
I njiova sva ozgibe vojska,
Maše vojsku Erceže Stepane,
U Ercega mloga silna vojska,
Mloga vojska, šezdeset iljada,
To se biše i sekoše s Turci:
Deset paša biše i ubiše,
Desetoga biti započeše,
Al' pogibe Erceže Stepane,
I njegova sva izgibe vojska.
Mače vojsku Srpski knez Lazare
U Laze je silni Srbalj bio,
Sedamdeset i sedam iljada,
Pa razgone po Kosovu Turke,
Ne dadu se ni gledati Turkom,
Da kamo li bojak biti s Turci;
Tad' bi Laza nadvladao Turke,
Bog ubio Vuka Brankovića!
On izdade tasta na Kosovu;
Tada Lazu nadvladaše Turci,
I pogibe Srpski knez Lazare,
I njegova sva izgibe vojska,
Sedamdeset i sedam iljada;
Sve je sveto i čestito bilo
I milome Bogu pristupačno.

SRPSKE EPSKE NARODNE PESME

Ovo je vrsta narodnih pesama u kojima se opeva neki važan događaj. Nastale su veoma rano, još prilikom uspostavljanja prvih odlika društvenog života. U ovim pesmama najčešće se opevaju istorijske ličnosti, junaci neobične snage i snalažljivosti, doživljaji iz njihovog života, njihovi megdani sa drugim junacima i slično. Vuk Karadžić ih je podelio prema tome da li se u njima javljaju mitološke ili istorijske ličnosti na istorijske i neistorijske i nazvao ih junačkim. U slovenskoj i srpskoj tradiciji ove pesme kazuju se ritmičkim govorom ili se pevaju uz gusle, gajde ili tambure.

Bugarštice su najstarije narodne epske pesme (XV vek), a najstarija sačuvana zbirka ovih pesama jeste "Erlangenski rukopis" (početak XVIII veka). U najznačajnije sakupljače narodnih epskih pesama kod nas spada Vuk Karadžić (Srpske narodne pesme II i III), koji je prvi sačinio njihovu klasifikaciju podelivši ih na tri posebne celine: junačke pesme najstarijih vremena, junačke pesme srednjih vremena (od kraja XV do kraja XVIII veka) i junačke pesme novijih vremena o vojevanju za slobodu. Osnovni stih naših epskih narodnih pesama jeste nesimetričan epski deseterac trohejskog karaktera. U neke od najpozantijih epskih pesama spadaju pesme o Marku Kraljeviću, Banović Strahinji, Ženidba Dušanova, Smrt majke Jugovića i mnoge druge. Srpska junačka pesma je najveći zamah svoje snage i najviši stepen umetničke lepote i mogla da postigne u stoleću prvog i drugog srpskog ustanka, kada je Vuk Stefanović Karadžić započeo svoj znameniti pohod u narodu, u narodno pesništvo. Pojavljujući se u srećnom trenutku svekolikog pokreta i bogatog života usmenosti, Vuk Karadžić je uspeo da zabeleži gotovo celu usmenu, guslarsku epiku našeg jezika, ali i da oseti kako ta deseteračka melodija najbolje odgovara dubokim rečima, osećanjima i smislu koje narodni duh i narodni pevač žele da izraze.

Deseterački ritam našeg narodnog pesništva preuzet je iz zvuka narodnog instrumenta uz koji se pevala pesma o junacima. U bogatoj i raskošnoj riznici pesama čije se savršenstvo, složenost i lepota često mogu meriti sa vrhovima svetske klasične poezije.

IV — EPSKE NARODNE PESME

Po obliku, epske pesme dele se u dve vrste. Jedne, pesme dugoga stiha, ispevane su stihom od petnaest ili šesnaest slogova (a nekad i od više), prelomljenim odmorom (ili cezurom) u dva članka tako da drugi članak ima uvek osam slogova, sa kratkim pripevom od (obično) šest slogova iza svakog ili svakog drugog, ili svakih nekoliko stihova. Druge su ispevane kratkim stihom, od deset slogova, podeljenim takođe u dva članka, od kojih prvi ima četiri a drugi šest slogova. Prve se još nazivaju i "bugaršticama" (od starog glagola "bugariti", što znači tužno pevati, ili uopšte pevati), a druge "guslarskim" ili "deseteračkim" pesmama (stoga što ih guslari pevaju, ili što su ispevane u stihu od deset slogova). Pesme dugoga stiha ne pevaju se više u narodu, ali su se nekad pevale; njih poznajemo u veoma malom broju, samo onoliko koliko ih je sačuvano u starim zapisima, osobito iz XVIII veka, kada su izumrle, kako izgleda; pesme kratkoga stiha pevaju se i danas u narodu, iako ne tako mnogo i tako dobre kao u ranija vremena.

Pesme dugoga stiha opevaju iste događaje i iste junake koje i pesme kratkoga stiha, ali ne opevaju sve one događaje i sve one junake koje opevaju pesme kratkoga stiha. Među njima ima pesama o Kosovu, o Kraljeviću Marku, o despotu Đurđu, Zmaj-Despotu Vuku, braći Jakšićima, o hrvatskim junacima, mađarskim vojevanjima s Turcima; pomena nema u njima o događajima pre Kosova, o hajducima i uskocima, — bar ne u onima koje su sačuvane. Sličnost između njih i pesama kratkoga stiha ogleda se još i u izvesnom broju pesničkih ukrasa, slikovitih reči, stalnih izraza koji su istovetni u jednim i drugim pesmama. Pa ipak, u načinu izlaganja i samoj obradi pesme, bugarštica se znatno razlikuje od guslarske pesme. Bugarštica je obično mnogo kraća, zbijenija, uglađenija i odmerenija od guslarske pesme, bez epskog ponavljanja koje se u ovoj poslednjoj stalno javlja. Izgleda da pevači bugarštica ipak nisu bili prosti ljudi, šta više da su imali i izvesnog obrazovanja, ili bar da su svoje pesme sastavljali i pod uticajem obrazovanih ljudi, naročito plemića i kaluđera.

Ništa se pouzdano ne zna o tome kad su se i gde prvi put javile pesme dugoga stiha, kako su se prenosile i razvijale, čak ni kako su naposletku nestale. Zna se samo da ih je bilo u Dalmaciji, ali naučnici ne drže da su one tu i postale. Po jednom mišljenju, one su se počele javljati prvo u južnim delovima starih srpskih zemalja, krajem XIV veka, ali su se po propasti srpskoj počele seliti na sever, zajedno sa državom srpskom, kroz severnu Srbiju, ka tadašnjoj Ugarskoj, do Srema. Pevači, koji su te pesme pevali na dvorovima stare vlastele srpske, pronosili su ih onako kako je ta vlastela bežala od Turaka. Krajem XV i tokom XVI veka to pesništvo bilo je u svom cvetu, naročito u Sremu; ali propašću i ugarske države i srpske vlastele ono se spustilo u Primorje, gde je naposletku i nestalo, početkom XVIII veka.

Pesme kratkoga stiha daleko nadmašuju brojem pesme dugoga stiha; njih je zabeleženo na nekoliko hiljada, i od toga mnogo već štampano u raznim zbornicima, ili inače. One su i sadržajem mnogo raznovrsnije od onih drugih; događaji i junaci koje one opevaju brojem su toliko veći i različniji, i obuhvataju toliko duže vreme naše narodne istorije, da je i podela svih epskih pesama na pojedine krugove uglavnom izvršena po njima.

Ni o njima se ne zna ništa pouzdano o tome kad su se, kako i gde prvi put pojavile, kako su se širile narodom, kako su se razrađivale i dostigle onaj stupanj svoga razvoja u kome su nam poznate. Po jednom naučničkom mišljenju one su postale docnije od pesama dugoga stiha, možda u XVII veku, i to u Primorju, među uskocima, čija su junačka dela opevale; razvile se, i u punom cvetu javile početkom XVIII veka, prešle u drugoj polovini toga veka u Bosnu, Hercegovinu i Crnu Goru, a početkom XIX veka pojavile se u Srbiji, izazvane ustankom srpskim. Po novijim otkrićima (kao što je pomenuti rukopis pronađen u Erlangenu, u Nemačkoj), izgleda da su pesme kratkoga stiha bile raširene najvećim delom našega naroda još u početku XVIII veka, i da je u Srbiji bilo guslara koji su u desetercu opevali domaće događaje na punih sto godina pre Karađorđeva ustanka.

I pesme dugoga i pesme kratkoga stiha spevane su tako da se pevaju, ali ne na glas kao što se pevaju pesme lirske, već uz pratnju gusala ili drugog kakvog instrumenta. Ne znamo tačno uz kakvu su se svirku "bugarile" pesme dugoga stiha, ali iz sačuvanih podataka znamo kako su se pevale, kao i to da je pesma bila praćena udaranjem u neki muzički instrument. Pesme kratkoga stiha najčešće se pevaju, ili bar samo kazuju, uz pratnju gusala (ili tambure, kod bosanskih muslimana). Njih pevaju guslari tj. ljudi koji znaju gudeti uz gusle i pevati, ili bar kazivati, izvestan broj pesama koje su od drugih guslara naučili, ili koji i sami znaju sastavljati nove pesme.

O guslarima ranijih vremena na znamo mnogo; o njima saznajemo više tek od početka XIX veka tj. od vremena kad je Vuk Karadžić počeo skupljati narodne pesme. U to doba guslarske pesme pevale su se dosta u Slavoniji, Hrvatskoj i Dalmaciji, ali najživlje i najviše po Bosni, Hercegovini i po južnim brdovitim krajevima Srbije. U svakoj kući gotovo bile su jedne gusle, i teško je bilo naći čoveka koji ne zna gudeti. "Pjesme jenačke po narodu najviše raznose slijepci, i putnici i hajduci, beleži Vuk. Slijepci radi prošnje idu jednako po svemu narodu od kuće do kuće, i pred svakom kućom ispevaju po jednu pjesmu, pa onda ištu da im se udijeli, a đe ih ko ponudi, onđe pjevaju i više; a o praznicima idu k namastirima i k crkvama na sabore i na panađure, pa pjevaju po čitav dan. Tako putnik, kad dođe u kakvu kuću na konak, obično je da ga uveče ponude guslama da pjeva, a osim toga putem po hanovima i po krčmama svud imaju gusle, pa putnici uveče pjevaju i slušaju; a hajduci zimi na jataku danju leže u potaji, a po svu noć piju i pjevaju uz gusle i to najviše pjesme od hajduka." — Guslara je bilo mnogo po domovima bosanskih begova, po ratnim stanovima srpskih vojvoda Karađorđeva vremena, po konacima nahijskih knezova Miloševa vremena.

Vuk Karadžić dao je podatke o guslarima od kojih je beležio pesme. Jedan od najboljih bio je Tešan Podrugović, rodom iz Hercegovine, iz sela Kazanaca, u Gackom. On je bio trgovac, pa posle ubije nekavog Turčina i odbegne u hajduke, i kao hajduk pređe u Srbiju 1807. godine. Vuk ga je našao u Karlovcima 1815, u najvećem siromaštvu, gde seče trsku i na leđima donosi u varoš i od toga živi. Od njega je Vuk onda zabeležio dvadesetak najlepših pesama: Ženidba Dušanova, Marko Kraljević i Ljutica Bogdan, Car Lazar i carica Milica, Marko Kraljević poznaje očinu sablju, Marko Kraljević i Musa kesedžija, Ženidba Stojana Jankovića, Senjanin Tadija, i još nekoliko drugih. Ali čim je čuo za ustanak Miloša Obrenovića, Tešan pređe u Srbiju da se nanovo bije sa Turcima; pošto se Srbi umire s Turcima, on pređe u Bosnu, gde je neko vreme živeo kao kiridžija, ali ga neki Turci naskoro isprebijaju i on od uboja umre. Tešan je znao najmanje sto junačkih pesama, naročito o primorskim, bosanskim i hercegovačkim hajducima i četobašama. "Nikoga ja do danas nisam našao da onako pjesme zna kao što je on znao, veli Vuk. Njegova je svaka pjesma bila dobra, jer je on pjesme razumijevao i osjećao, i mislio je šta govori... On je vrlo lijepo znao udarati u gusle, ali pjevati nije znao (ili nije htio) nikako, nego je pjesme kazivao kao iz knjige." — Isto tako dobar guslar bio je Filip Višnjić, slijepac pevač, rodom iz Bosne, iz sela Međaša, u nahiji zvorničkoj. On je u mladosti oslepeo od boginja, te je kao guslar bogoradeći prošao čitav bosanski pašaluk i išao do Skadra. I on je za vreme ustanka prešao u Srbiju (1809), te je živeo po srpskim logorima kao pevač, pevajući o događajima koji su se zbivali. Vuk je držao da je sve pesme o ustanku Višnjić sam ispevao. Od njega je Vuk zabeležio pesme: Smrt Kraljevića Marka, Početak bune protiv dahija, Knez Ivan Knežević, Boj na Mišaru, i druge. — Pored njih, Vuk spominje još nekoliko pevača čije je pesme zapisao. Od starca Raška, rodom iz Kolašina, koji je još u samom početku Karađorđeva ustanka pobegao u Srbiju, on je zabeležio pesme: Zidanje Skadra, Smrt Dušanova, Uroš i Mrnjavčevići, Zidanje Ravanice. Od slepca Gaje Balaća, rodom iz Like, koji je bio došao u Srbiju, Vuk je zapisao u Kragujevcu 1830. veći broj pesama, između ostalih: Starinu Novaka i kneza Bogosava" Od Gruje Mehandžića, iz Sentomaša u Bačkoj: Ženidbu Đurđa Čarnojevića. Od nekog Rova, momka kneza Jovana Obrenovića, pesme: Braća i sestra i Bog nikom dužan ne ostaje. Od slepice Stepanije, iz Jadra, pesme: Sveci blago dijele, Sveti Savo. — I tako dalje.

Epska pesma i danas živi u narodu, ali se guslari mnogo manje čuju no što su se čuli u Vukovo doba. Pod uticajem novog i naprednog života, kakvim danas živi srpski narod, gusle su postale jedna retkost, a pravih guslara jedva da ima više. Štampana reč, knjiga i novine, potisnula je živu reč i uzela njeno mesto. Sa retkim izuzecima (i to upravo kod nekoliko obrazovanih književnika koji pevaju u duhu narodnom), pesme koje danas postaju u narodu veoma su slabe; one su samo jedno bledo ugledanje na narodno pesništvo, sa jakim primesama iz umetničkog pesništva srpskog iz druge polovine XIX veka. Pa čak ni to ugledanje nije ugledanje na guslare i njihovu pesmu, već na štampane narodne pesme, rasprostrte danas svuda gde se god zna srpski čitati. Ali je srpska epska pesma i danas isto onako živa u našem narodu kao što je bila živa u najlepšim vremenima njena rascveta. Rasturena u hiljadama štampanih izdanja, većih i manjih, po kalendarima, časopisima, školskim udžbenicima i narodnim knjigama, čak i po dnevnim listovima, u milionima primeraka, ona je bliska srpskom srcu i srpskom duhu kao što je uvek bila.

Vojislav M. Jovanović
Predgovor knjizi Srpske narodne pesme. Antologija, Beograd, 1922. | Rastko

ELEMENTI DRAMSKOG U VUKOVIM EPSKIM PESMAMA O KOSOVU

Jedan istočnjački mudrac uvek je u svojim molitvama tražio od boga da ga poštedi života u zanimljivoj epohi. Po narodnim pesmama, izgleda da je vreme Cara Lazara i Kosovskog boja bilo izrazito zanimljivo, a što bi smo mogli protumačiti da je bilo dramatično, a i tragično. Da li je narodna pesma bila oduška za viđenje teškoće, zle sudbine i ljudske nesreće ili, pak, za oslobođenje od one more koja je pritiskala narod, čoveka i narodnog pevača kada su tražili i zamišljali uzrok i početak svojih stradanja i nesreća u tuđinskom ropstvu, teško je odgovoriti. Bio je to splet sanjarenja i razmišljanja u kojima su se rađale predstave u prošlosti, a koja je u mašti i stvarnosti morala biti burna, u kojoj su se dešavali sudbinski prelomi i u kojoj su se smenjivala vremena što su označavala kraj jedne i početak druge epohe, odnosno civilizacije. Narodni pevač je bio baštinik koga iskustva i istorijska znanja i svesti i kao takav prenosio se u ulogu svedoka kome su bila dostupna viđenja velikih promena u istoriji svoga naroda (...)

Viziju složenosti i znanja jednog prelomog vremena u narodne prošlosti narodni pevači su crpli koliko iz odjeka neposredne istorijske situacije, događaja i ličnosti, toliko i iz istorijske svesti koja je trajala i kondenzovala se godinama, decenijama i vekovima i koju su izrazili u svojim stihovima. Svoje viđenje istorije i jednog doba u njoj narodni pevač je u epskim pesmama najčešće izrazio u radnji koja donosi događaje i ljudsku sudbinu kao bitne činioce poetska predstave. U pesmama o Kosovu to je i najizrazitije, jer je radnja najkondenzovanija i odvija u slapovima. U većini ovih pesama pevač najčešće zadržava i kazuje opšti istorijski podatak o Kosovu — da je to bio sukob dve vojske, srpske i turske, zadržava ključne ličnosti vojevanja — cara Lazara i cara Murata i činjenicu da su obe vojskovođe poginule (...)

U ovom ciklusu polazište i uvir pesama je Kosovo. Zbivanja su pre, za vreme i posle boja. Bitka je svuda izgubljena i na njenom poprištu se nalazi kljuk etičke istine, privrženosti slobodi, uzdignutosti herojstva, plemenitosti, dobrote i snažnih osećanja, koji su uklješteni između zova istorijskog trenutka i normalnog, prirodnog ljudskog odnosa. U njima se nalazi čast i etika društva, naroda. U pesmama o Kosovu ima smicalica i intriga, nesigurnosti i kobi, ali ima i istinoljubivosti i hrabrosti, zanesenosti i svesnog žrtvovanja. Iskra istorije razbuktala se u doživljaj sudbinskih trenutaka i razduđenost ljudskih odnosa. Istovremeno, to je i reagovanje na udese istorijske i lične. Kako bi se drukčije mogli razumeti zgode i nezgode, činovi i postupci, želje i moranja, bura unutrašnjih lomova i dostojanstveno izvršavanje moralnih načeli koja su nosila i izrazili učesnici Kneževe večere, koje ispoljavaju brat i sestra na rastanku pri odlasku u boj — Carica Milica i Boško Jugović, koje čini Banović Strahinja u odbrani svoje neverne ljube od razjarenoga starog Jug Bogdana i njene braće devet Jugovića, kao i druge.

Ciklus pesama o Kosovu pruža jednu celovitu poetsku predstavu a, opet, svaka pesma za sebe je celina i istodobno deo šire vizije. Tu se, pre svega, imaju u vidu umetnički najdograđenije pesme: Banović Strahinja, Car Lazar i Carica Milica, Kneževa večera, Kosančić Ivan uhodi Turke, Propast carstva srpskog, Tri dobra junaka, Musić Stevan, Carica Milica i Vladeta Vojvoda, Sluga Milutin i Smrt Majke Jugovića. Epizode u ovim pesmama nose u sebi elemente za oblikovanje predstave o jednom kontinuiranom zbivanju. Svaka pesma za sebe i delovi u njima su činovi jedne drame, koji su vremenski i smisaono zgusnuti i između kojih su praznine premošćene nekom vrstom pauza. U epskom toku nalaze se ekspozicije kojima se objašnjavaju ili podrazumevaju prostor i događanja što nisu rečju neposredno dočarani.

Jedan zajednički strukturni elemenat ovih epskih pesama je dramatičnost, koji sa istorijskim činiocem i poetkim likovima učesnika u boju na Kosovu čini osnovu čvršćeg povezivanja pesama u ciklus o Kosovu. Dramatično, takođe, doprinosi stvaranju unutrašnje izražajne povezanosti, koja je, zajedno sa ostalim komponentima, uticala da se pesme Kosovskog ciklusa uzimaju kao vid prelaznosti ka epu ili, pak, da pojedini autori u prošlosti nastoje da stvore i stvaraju ep o Kosovu — na početku devetnaestoga veka to su Vićentije Rakić i Gavrilo Kovačević a, kasnije, Joksim Nović-Otočanin, Fra Grgo Marić, Armin Pavić, Stojan Novaković, Tihomir Ostojić i drugi.

Dramatično kao osobina većine epskih pesama o Kosovu bilo je, verovatno, podsticaj mnogim piscima da više pesama dramatizuju ili da po njima napišu drame. Naročito je u tom pogledu bila izazov pesma Banović Strahinja. Nju su dramatizovali ili su se njome inspirisali da napišu drame od Joakima Vujića do Borislava Mihajlovića-Mihiza (autor ovoga rada nije u istraživanju išao do kraja, ali mu je poznato dvanaest drama). Jovan Popović-Sterija je, imajući u vidu većinu pesama Kosovskog ciklusa, napisao dramu Kosovo. Istorije pozorišta su zabeležile da su u devetnaestom veku, u doba romantizma pa i kasnije, mnoge pozorišne grupe i družine igrale dramatizaciju pesme Kneževa večera (...)

U pesmama o Kosovu zastupljeno je više vidova poetskih govora. Prisutno je saopštenje u vidu naracije, u kome se ne prenosi i ne umeće govor drugih junaka koji bi ga razuđivao, lomio i činio dinamičnijim. Zatim, postoji kazivanje pevača koji prenosi, u vidu navoda, šta su rekli učesnici u zbivanju — pretpostavljajući da je to način njihovog reagovanja i mišljenja — čime se stvara jedan mešoviti govor. Najzad, pesme sadrže veće dijaloške celine i delove, koji su, naizgled, neposredno učešće reagovanje i zbivanje. (...)

Pesma Banović Strahinja ima sva tri tipa govora, koji su bliski platonovskim modelima kazivanja, ali, ipak, pretežu drugi i treći mešovito kazivanje dijalog ili svedočenje. Pesma počinje naracijom, ali se njen znatan deo kazuje mešovitim govorom, naročito proces susreta i sukoba sa Silnim Vlah Alijom. U dijalogu je dat odnos Banović Strahinje sa tastom i tazbinom — Starim Jug Bogdanom i šurama devet Jugovića. Upravo su u ovom delu karakteristični i snažni dramski akcenti. Dočaravaju se dramatične scene kao evokacija ranijeg zbivanja — kada je ljuba ranila Banović Strahinju u vreme njegove borbe sa Turčinom. Napetost i sudari sadržani su u trenutku neslaganja između Banović Strahinje i tazbine, a nadgrađeni su činom kada Banović Strahinja brani svoju ljubu od njenog oca i braće, praštajući joj ranije postupke. Na taj dramski materijal će se, kasnije, u više navrata vraćati pisci raznih vremena.

Pesma Banović Strahinja dramatizovana je ili poslužila kao inspiracija za dramu u romantičarskom, realističkom i modernom duhu. Jedna od najnovijih i nauspešnijih je drama Banović Strahinja Borislava Mihajlovića-Mihiza, koji je ukupnost drame gradio na sukobu glavnog junaka sa tazbinom.

Sličnu strukturu kao Banović Strahinja ima i druga uvodna pesma u Kosovski boj Kneževa večera. I ona ima u početku pripovednu naraciju. U prvoj se upoznaje ličnost Strahinjića Bana: "Netko bješe Strahinjiću Bane! (Bješe Bane u malenoj Banjskoj"... U drugoj se uvodi u atmosferu Kneževe večere: "Slavu slavi srpski Knez Lazare (U Kruševcu mjestu skrovitome". Posle ovoga dolazi upravni govor, neposredno obraćanje ili dijalog, koji su, što je bliži kraj pesme, sve prisutniji. U pesmi Kneževa večera dijalošku ulogu imaju zdravica Kneza Lazara i odgovor na nju Miloša Obilića. Ove pesme Vuk Karadžić je čuo od različitih pevača, Banović Strahinju je zapisao od Starca Milije a Kneževu večeru je zabeležio po sećanju, zajedno sa drugim pesmama koje je slušao od svoga oca Stefana. U obe pesme postoje sukobljene strane, sudari. U prvoj se suprotstavljaju Banović Strahinja i Silni Vlah Alija, Banović Strahinja i ljuba, Banović Strahinja i tazbina i drugi. Kazujući pesmu, junake i njihov način života Starac Milija je stvarao predstavu o nekim vidovima njemu poznatog sveta, sa patrijarhalnim obrisima: odnos majke i sina, ženino izneveravanje muževljevljevog očekivanja, život starog Jug Bogdana i njegovih devet Jugovića. Ta vrsta patrijarhalnosti, u kojoj nema patosa, ne nalazi se u pesmi Kneževa večera, u kojoj su i slike i odnos dočarani sa više uzvišenosti i sjaja. U Kneževoj večeri je samo jedan sukob, posredan, sa simbolima, izražen dijalogom u zdravicama Kneza Lazara i Miloša Obilića. (...)

Kosovski ciklus pesama peva o istorijski značajnom i zanimljivom događaju, o Kosovskom boju, u tri dela — o pripremama za boj, o samom događaju i o njegovim posledicama. Kosovski boj kao centalna tema izrasta u osnovnu temu ciklusa i po svojoj razvijenosti ona umnogome ima ulogu glavnog junaka epa, a pojedinačne pesme o ciklusu donose neobičnost ličnih sudbina i zanimljivost istorijskih epizoda. Ciklus sadrži i neke ključne odrednice naše narodne poezije: etičku — kao borbu lepog i ružnog, dobra i zla, svetlosti slobode i mraka ropstva; istorijsku — kao sukob dva naroda, jednog koji brani svoju slobodu i drugog koji je porobljivač; i umetničku — u kojoj su došli do izraza raznorodni načini uspešnog kazivanja i dočaravanja poetskog sveta. Osnova izrazitog kontrasta u kosovskim pesmama je bilo direktna ili kontekstualna (utkana) antiteza. Pored suprotstavljanja dva naroda, dve religije, dva viđenja života prisutni su kao suprotnosti tišina pred buru i sam okršaj, sebičnost i nesebičnost, strašljivost i hrabrost, zanos i trezvenost, lirska ustreptalost i epski tok (...)

Kontrast je osnova dramatičnosti u kosovskim pesmama a provala onoga što je potisnuto i prigušivano je vrhunac dramskog u toku pesme. Jedna komponenta kontrasta je nosilac lirske potke u pesmi. Što je ova lirska strana prisutnija, kao i pesmama Smrt Majke Jugovića, Polazak na Kosovo i, poslednji deo, Banović Strahinja to je radnja oskudnija a dramatičnost je sa većim nabojem i snažnije se ispoljava.

Osnovna veza među pesmama o Kosovu i junacima u njima je odnos prema boju. Uz to, narodni pevač je junake i rodbinski povezao. Pored ideje o Kosovu i životne zbliženosti, kao sadržajnih činilaca poetske predstave, znatnu bliskost pesama i junaka čini dramatičnost u njihovoj strukturi. Ona je i značajna odlika njihovog modela, u kome se gradi izvanredno jedinstvo sadržine i načina njenoga ostvarivanja.

Ako se imaju u vidu epske pesme koje se uklapaju u ciklus a svaka nosi u sebi dramatičnost kao svoju izrazitost, onda se postavlja pitanje saglasja epskog i dramskog u njima. Specifičnost epskog i epa je da obuhvati epohu i značajne istorijske događaje i da ih umetnički predstavi u razvijenom obliku. To bi, na izgled, moglo biti u nesaglasju sa osobinom dramatičnog i sa idejom drame koji, odličavajući jedan vid života, donose konkretnost i prelom u ličnosti.

Međutim, ta razlika je u epskoj pesmi prividna i premoštena je time što su u njoj dramatičnost i drama sadržani u trajanju i sudbini likova i u međusobnom sučeljavanju aktera. U drami je nužna individualizacija a junaci u epici, pa i u kosovskim pesmama, otelotvoruju ideju i simbol istorijskog događaja i ličnosti, etički princip i životnu mudrost (...)

U središtu jednoga broja pesama o Kosovu je anegdota ili niz anegota. Zanimljivo je da, upravo, anegdotski oblici u pesmi najčešće nose zaplet, neobičnost razvoja radnje i zbijanja, neočekivani obrt i razrešenje spletova i čvorišta. To je drama u malom, koja je zgusnutija što je kraća forma. Nizanjem anegdota kao delova pesme, koji se povezuju i preobraćaju u celinu, dramatičnost je jedna od vezivnih niti. Smrt Majke Jugovića i Banović Strahinja su očiti primeri za to. Konflikti i raspleti i u drugim pesmama odvijaju se po relativno jedinstvenom modelu.

Kosovke pesme imaju nekoliko vidova tematskih celina: sudar sa neprijateljem — Banović Strahinja, Miloš Obilić, Musić Stevan; prodični odnosi — Jug Bogdan, ljuba Banović Strahinje i Banović Strahinja, car Lazar i carica Milica, Carica Milica i njena braća, Majka Jugovića, snahe i izginuli sinovi, ljuba Musića Stevana i Musić Stevan; etički odnosi — Banović Strahinja i ljuba kojoj prašta greh, knez Lazar i vojvoda Miloš Obilić, Kosovka devojka i kosovski junaci. Svaka od ovih tematskih celina u kosovskim pesmama izražena je dinamično, sa neizvešnošću i napetošću, a to doprinosi da je u ovim pesmama elemenat dramskog ustaljeno prisutan i da se ispoljava kao jedna od bitnih njihovih odlika.

Piše: Slobodan Ž. Marković

Tekst preuzet iz časopisa Vuk u ogledalu svoga i našega vremena | Glavni i odgovorni urednik Petar Tešić | Izdanje pripremili i uredili Milovan Vitezović & dr Stojan Kostić | Izdavač "Vesti" Užice 1987

SRPSKE EPSKE NARODNE PESME

Viševjekovni period turskog ropstva među Srbima obilježen je poezijom o hajducima i uskocima. To su pjesme srednjih vremena, po podjeli Vuka Karadžića, koje obuhvataju razdoblje od 16. do 18. vijeka. Iako su Turci u tom periodu već odavno bili osvojili srpsku zemlju, njome nisu mogli neometano da vladaju, nego su neprestano bili izloženi napadima ratnika koji se nikad nisu pomirili sa ropskim statusom. Takvi su bili uskoci , koji su iz zapadnih oblasti prešli na austrijsku i mletačku teritoriju, odakle su uskakali među Turke, i hajduci, koji su živjeli na porobljenoj teritoriji i odatle vojevali protiv Turaka.

piše: Anja Jeftić

Među srpskim epskim pjesmama zabilježenim u 19. vijeku veliki je broj onih koje su opjevavale period pod vladavinom Turaka. Iako je tada bila u velikoj mjeri smanjena svaka književna i kulturna djelatnost, ove pjesme su bile stvarane u narodu, prenošene s koljena na koljeno i postale su pravi umjetnički izraz istorijskih dešavanja, prelomljenih kroz prizmu narodnog viđenja. Po osnovnoj podjeli srpskih epskih pjesama na cikluse, poslije kosovskog ciklusa pjesama — koji je na najsuptilniji način izrazio tragediju prodora Osmanlija na srpske teritorije — slijedi ciklus pjesama o vlasteli koja je preostala iza Kosova. To su bili Brankovići, Jakšići, Crnojevići i drugi, o kojima je pjesma govorila opjevavajući propast stare države. Osnovne karakteristike ovog ciklusa su: junaštvo, neminovnost nesreće i bezuspješna borba sa daleko jačim zavojevačem; a glavni junaci su: Bolani Dojčin, Kajica Radonja, Oblačić Rade, Zmaj-despot Vuk i drugi. Viševjekovni period turskog ropstva koji je uslijedio, obilježen je poezijom o hajducima i uskocima. To su pjesme srednjih vremena , po podjeli Vuka Karadžića, koje obuhvataju razdoblje od 16. do 18. vijeka. Iako su Turci osvojili srpsku zemlju, njome nisu mogli neometano da vladaju, nego su neprestano bili izloženi napadima ratnika koji se nikad nisu pomirili sa ropskim statusom. Takvi su bili uskoci, koji su iz zapadnih oblasti prešli na austrijsku i mletačku teritoriju i obrazovali odbrambeni zid od Like do mora i od Like do Banata. Kako im samo ime kazuje, oni su uskakali, upadali u krajeve pod turskom vlašću i sprečavali njihovo dalje nadiranje u Evropu. Hajduci su pak bili drugačija vrsta bojovnika, oni su živjeli na porobljenoj teritoriji i odatle vojevali protiv Turaka.

HAJDUCI

Već odavno su ušli u mit i legendu srpski ratnici hajduci, koji su za turskog vremena živjeli u zbjegovima i skriveni u planinama, odakle su napadali Turke i branili narod od zuluma. Što je god vlada turska bolja i čov j ečnija, bilježi Vuk Karadžić, to je i hajduka u zemlji manje, a što je gora i nepravednija, to ih je više, i zato je među hajducima bivalo kadšto i najpoštenijih ljudi, a u početku vlade turske jamačno ih je bilo i od prve gospode i plemića. A turski zulumi su znali biti surovi do bestijalnosti. Evo šta o tome bilježi jedan zapis s kraja 16. vijeka: U ljuto zimnje vreme (jedne) svlačiše i nage na zemlji bijahu, a druge nage, svezane za opaše konjske, vucijahu. Ovi biše sasečeni, drugi postreljani. I ne beše mesta gde mrtvi ne ležahu: brda, doline, vrtovi, polja, sve beše tada puno mrtvih telesa. A druge odvodiše u tuđu zemlju i rastavljahu. Odvodili su druga od druga, brata od brata, sina od oca, majku od sina. Boreći se protiv ovakvih brutalnosti, hajduci su tako postajali narodna uzdanica i zaštita. Ljeti su oni živjeli po šumama i hranili se kod jataka — ljudi koji su se brinuli o njima i sakrivali ih u svojim kućama ako je bilo potrebno — a zimi su odlazili kod prijatelja, da bi se ponovo na proljeće sastali. U narodu je tako ostala izreka: Đurđev danak — hajdučki sastanak, Mitrov danak — hajdučki rastanak. Zanimljivo je da su imali i karakterističnu odjeću koju su nosili — čohane plave čakšire (=pantalone), đečerme (=vrsta odjeće bez rukava) i koporane, zelenu ili plavu dolamu (=duga gornja haljina preko koje se paše pojas), kupovni gunj, čarape i opanke. Na glavi su imali fesove ili za njih karakteristične svilene kape, kićanke, a na prsima srebrne toke. Od oružja su nosili jednu dugu pušku, dvije male puške i veliki nož. Turci su se hajducima surovo svetili kada bi ih uhvatili. Ako bi ih uhvatili žive, nabijali bi ih na kolac, a mrtvima bi kidali glave i nosili ih u gradove da ih nabiju na koplja. Ostalo je zabilježeno da su oni hajduci koje bi Turci uhvatili žive, pjevali iz sveg glasa dok bi ih vodili na kolac, i tako pokazivali da ne mare za svoj život. Mnogi od hajduka su imali izuzetno izgrađen životni etos, bili su moralni i duhovni ljudi: Hajduci drže svoj zakon, poste i mole se Bogu kao i ostali ljudi, i kad koga povedu da nabiju na kolac, pa ga Turci ponude da se poturči — da mu oproste život, on psuje Muhameda, dodajući: ''Pa zar poslije neću umrijeti?'' Hajduci se svi drže za velike junake, zato u hajduke slabo smije i otići onaj koji se u se ne može pouzdati.

HAJDUČKA EPIKA

Narodna pjesma naglašava da hajduk može biti jedino onaj čovjek koji je kadar stići i uteći i na strašnu mjestu postojati. Jedan od najpoznatijih narodnih junaka, hajduk Starina Novak, u pjesmi upravo to kaže: Evo ima četr'eset godina, /Romaniju goru obiknuo /bolje, brate, nego moje dvore, /jer ja čuvam druma kroz planinu, /dočekujem Sarajlije mlade, /te otimam i srebro i zlato /i lijepu čohu i kadifu, /odijevam i sebe i društvo, /a kadar sam stići i uteći/ i na strašnu mjestu postajati, /ne bojim se nikoga do Boga. Naravno, narodni pjevač je u velikoj mjeri idealizovao i hajdučki život i njihovu snagu kojom razgone Turke u buljuke, pa i izgled hajduka. Tako i Starina Novak na sebi ima strašno odijelo i kožuh od međeda — na glavi mu je kapa vučetina, /i za kapom krilo od labuda; /oči su mu dvije kupe vina, /trepavice od utine krilo. Osim Starine Novaka, u pjesmama se spominju još: Grujica Novaković, Kostreš Harambaša, Mijat Tomić, Stari Vujadin, Mali Radojica i drugi. Poznat je i lik Ljube-hajduk Vukosave, koja se ne libi da ode osloboditi svoga dragana iz turskih ruku, i tako postaje trajni primjer ženskog junaštva. Stari Vujadin je takođe antologijska ličnost. Njega sa sinovima hvataju Turci i muče ih da bi im odali gdje se krije ostatak njihove družine, a starac je zakleo sinove da ne odaju drugove po bilo koju cijenu. Vujadinu su Turci u Lijevnu prebili noge i ruke, i kad su mu zaprijetili da će mu izvaditi i oči ako ne kaže gdje su hajduci, on je odgovorio: Ne ludujte, Turci Lijevnjani! /Kad ne kazah za te hitre noge, /kojeno su konjma utjecale, /i ne kazah za junačke ruke, /kojeno su koplja prelamale /i na gole sablje udarale, /ja ne kazah za lažljive oči, /koje su me na zlo navodile /gledajući s najviše planine, /gladajući dolje na drumove, /kud prolaze Turci i trgovci. Mnoge od ovih pjesama sadrže i dosta humora i igre u događajima koje opisuju, što je vjerovatno imalo potvrdu u stvarnom životu. Nemali broj puta se hajduci prerušavaju u djevojke da bi postigli neki od svojh ciljeva, ili izvode razne druge domišljate prevare. Na kraju nekih pjesama se nalaze segmenti koji nemaju mnogo veze sa sadržajem, nego predstavljaju opšta mjesta usmene epike. Tako se, recimo, pjesma o poznatom turskom junaku Aliji Đerzelezu i Starini Novaku završavlja riječima: Mili Bože, na svemu ti fala! /Sve u strahu Boga velikoga: /pjanu ti je lako zapivati, /a žalosnoj majci zaplakati, /a još lakše, Bogom pobratime, /iz oblaka kiši udariti! /Sve ti vrime za vrimenom prođe, /zeman kule po Kotarim' gradi, /zeman gradi, zeman razgrađuje. /Nek s' okreće kolo naokolo!

PJESME O USKOCIMA

O uskocima je rečeno da su bili ''hajduci naročite vrste''. Oni nisu živjeli u šumama, nego u svojim kućama i samo su povremeno uskakali na tursku teritoriju, često da bi uzeli ratni plijen u oružju, odjeći, hrani i stoci. Njihovi odredi su bili brojniji i opremljeniji nego hajdučki, sa više konja i oružja. Kako je zabilježeno, oružje su odlagali samo kad su išli u crkvu, dok su spavali i brijali se. Među najpoznatijim uskocima bili su senjski i kotarski, a od uskoka u narodnoj pjesmi sreću se: istorijske ličnosti Senjanin Tadija, Stojan Janković, Ivo Senjanin i neistorijske Vuk Anđelić i Komnen Barjaktar. Jedna od poznatijih pjesama uskočkog ciklusa je Ropstvo Janković Stojana. Stojana i njegovog brata otimaju Turci, a kod kuće im ostaju tek dovedene nevjeste. Oni se vraćaju nakon devet godina iz Stambola i nadomak kuće Stojan zatiče svoju majku kako plače i kosom s glave veže vinograd — što je čest motiv u pjesmama i simboliše veliku majčinsku ljubav. Stigavši u dom, Stojan zatiče tamo svatove svoje nevjeste, koja se udaje nakon što ga je čekala devet godina. Ali objavivši se njima, on daje svoju sestru svatovima, a svoju ženu ostavlja sebi. Velika majčinska ljubav je česta u srpskim pjesmama, pa se tako i ova pjesma završava njome zapečaćena — Stojanovoj majci je srce prepuklo kad ga je prepoznala: Kad ugleda ostarila majka, /kad ugleda svog Stojana sina, /mrtva majka na zemljicu pade. /Lepo Stojan opravio majku, /kako carski valja i trebuje. politik.de